Bezsenność jest zaburzeniem polegającym na występowaniu snu niezapewniającego osobie dotkniętej nią adekwatnego wypoczynku lub/i na wystąpieniu trudności w zapoczątkowaniu, lub utrzymaniu snu.
O bezsenności w rozumieniu klinicznym możemy mówić wtedy, gdy zaburzenia snu występują przynajmniej 3 razy w tygodniu przez okres najmniej jednego miesiąca.
Następstwem bezsenności zawsze jest odczuwany przez pacjenta dyskomfort emocjonalny – jego skala rozpięta jest od umiarkowanego pogorszenia samopoczucia aż do wyraźnego, przywykłego cierpienia chorego. W sytuacji wystąpienia bezsenności przewlekłej zawsze też dochodzi do znaczącego upośledzenia funkcjonowania pacjenta w rolach społecznych, pracy zawodowej lub innych ważnych obszarach aktywności życiowej.
Kolejnym, kluczowym diagnostycznie objawem wskazującym na wystąpienie bezsenności jest stopień zaabsorbowania chorego jakością snu. Pacjent zarówno w nocy, jak i w ciągu dnia nieustannie zamartwia się z powodu bezsenności i jest nadmiernie zaniepokojony potencjalnymi następstwami braku snu. Można powiedzieć, że cała jego uwaga skoncentrowana jest na śnie – tym czy zaśnie, ile będzie spał, co się stanie, gdy ponownie będzie miał bezsenną noc.
Inny, bardziej etiologiczny sposób opisywania bezsenności przyjęty został przez klinicystów i badaczy z Międzynarodowej Klasyfikacji Zaburzeń Snu (International Classification of Sleep Disorders: ICSD). W ich rozumieniu bezsenność to choroba związana z somatyzacją napięcia emocjonalnego i wyuczeniem skojarzeń utrudniających sen, która przejawia się trudnościami w zasypianiu i (lub) utrzymaniu snu.
Bezsenność pierwotna
Bezsenność pierwotna jest endogennym zaburzeniem snu. Cierpi na nią od 20% do 30% spośród wszystkich osób skarżących się na jakieś problemy ze snem.
Nie jest znana do końca jednoznaczna etiologia tego zaburzenia – wiemy, że nie możemy jej rozpoznać, jeśli występuje ona w związku z innymi pierwotnymi zaburzeniami snu, zaburzeniami rytmów okołodobowych lub chorobami somatycznymi bądź zaburzeniami psychicznymi. Czynniki etiologicznymi mogą być predyspozycje konstytucjonalne (genetyczne), określone uwarunkowania środowiskowe oraz pewne, psychiczne wzorce behawioralne.
W DSM–IV bezsenność pierwotną zdefiniowano jako zaburzenie snu, które spełnia następujące kryteria:
– co najmniej miesiąc trudności w zasypianiu i utrzymaniu snu lub sen niezapewniający właściwego wypoczynku; powoduje istotne cierpienie chorego lub upośledza jego funkcjonowanie w kontaktach społecznych, pracy zawodowej lub innych ważnych dziedzinach aktywności
– bezsenność nie występuje wyłącznie w przebiegu innych zaburzeń snu;
– nie występuje w przebiegu zaburzeń psychicznych;
– nie jest bezpośrednim następstwem działania substancji psychoaktywnej lub choroby somatycznej.
Bezsenność pierwotna może mieć trojaki charakter:
Po pierwsze bezsenność pierwotna może być związana z niekorzystnym wpływem czynników środowiskowych – rozpoznajemy wtedy bezsenność psychofizjologiczną.
Po drugie bezsenność pierwotna może być związana z osobniczymi predyspozycjami – rozpoznajemy wtedy bezsenność idiopatyczną.
Po trzecie bezsenność pierwotna może mieć charakter jedynie subiektywnego odczucia pacjenta – rozpoznajemy wtedy bezsenność subiektywną.
Bezsenność psychofizjologiczna, czyli zdecydowanie najczęściej spotykany rodzaj bezsenności pierwotnej.
W bezsenności psychofizjologicznej pojawienie się zaburzeń snu związane jest najczęściej z wystąpieniem jakiejś nagłej, trudnej sytuacji życiowej np. istotnych problemów materialnych, niespodziewanej zmiany warunków zatrudnienia (też utraty pracy), poważnej choroby lub nagłej śmierci bliskiej osoby, znaczących problemów rodzinnych. Zdarzenia te powodują nasiloną reakcję dystresową, wzrost napięcia emocjonalnego i towarzyszące im przemijające zaburzenia snu. Czasami krótkoterminowa bezsenność psychofizjologiczna jest też odpowiedzią na nagle pogorszone warunki snu – hałas w nocy, nadmierną ekspozycją na światło, zbyt wysoką temperaturą podczas snu, niewygodne łóżko.
Bezsenność psychofizjologiczna może też narastać stopniowo będąc następstwem przewlekłej sytuacji dystresowej. Jest ona wtedy wyrazem długoterminowego przeciążenia psychofizycznego związanego z niekorzystnymi czynnikami środowiskowymi, np. nadmiernego obciążenia w pracy (zwłaszcza zmianowość pracy lub praca w systemie dyżurowym), przewlekłych problemów rodzinnych, długoterminowych trudności materialnych, złych warunków bytowych (np. życia w hałasie).
Wskutek nieprawidłowych mechanizmów radzenia sobie przez pacjenta z bezsennością krótkotrwałą dochodzi do powstania przewlekłych zaburzeń snu. Efektem tego może być pełnoobjawowy zespół bezsenności, który nie ustępuje pomimo stabilizacji sytuacji zewnętrznej i wycofania się niekorzystnych czynników środowiskowych.
W zależności od czasu trwania bezsenności psychofizjologicznej możemy rozpoznać:
Bezsenność przygodną – czas trwania maksymalnie do kilku dni, prawie zawsze występuje w reakcji na nagły stres (niekorzystne wydarzenia życiowe lub znaczące zmiany w trybie życia) lub złe warunki snu.
Bezsenność krótkotrwałą – czas trwania maksymalnie do jednego miesiąca, reakcja na przedłużający się stres, jest ona następstwem przewlekającej się sytuacji dystresowej (np. przedłużających się problemów zawodowych, rodzinnych lub zdrowotnych).
Bezsenność przewlekłą – czas trwania powyżej jednego miesiąca, mogącą być będąca reakcją zarówno na długoterminową sytuację dystresową (np. doświadczania wielotygodniowego stanu przeciążenia emocjonalnego) lub też następstwem nieadekwatnego poradzenia sobie z krótkotrwałym okresem bezsenności.
Bezsenności idiopatyczna to typ bezsenności pierwotnej, w której przebiegu pacjenci już od dzieciństwa cechują się płytkim, przerywanym i zbyt krótkim snem. Możemy w tym wypadku mówić o określonych uwarunkowaniach genetycznych, wrodzonej predyspozycji konstytucjonalnej do skracania snu u osób dotkniętych tym typem bezsenności.
Może ona nie stanowić dla tych osób jakiegoś znaczącego problemu, istnieją bowiem jednostki stosunkowo dobrze tolerujące skrócony okres snu (nie krótszy jednak niż 6h-7h/dobę).
Czasami jednak u osób z bezsennością idiopatyczną następuje wyraźna deprecjacja snu postępująca z wiekiem i stanowiąca wówczas dla chorego coraz to bardziej znaczącą trudność życiową. W takich okolicznościach nabycie przez pacjenta złych nawyków radzenia sobie z zaburzeniami snu (np. nadużywania leków nasennych) powoduje wystąpienie przewlekłych zaburzeń snu, prowadzących do pogorszenia funkcjonowania w czasie dnia i ogólnego pogorszenia stanu psycho-fizycznego.
Bezsenność subiektywna to typ bezsenności pierwotnej, w której pacjenci są niezadowoleni z jakości snu, mimo braku nieprawidłowości w obiektywnych badaniach snu np. w badaniu polisomnograficznym lub aktygraficznym. Ten typ zaburzenia snu często związany jest z pewnymi nieprawidłowymi mechanizmami osobowościowymi, np. skłonnością do agrawacji (wyolbrzymiania) objawów chorobowych, nadmierną koncentracją na swoim stanie zdrowia, neurotyczną (histrioniczną, zależną) strukturą osobowości. Należy też pamiętać, iż nieprawidłowości w subiektywnej ocenie długości i jakości własnego snu mogą również występować u chorych cierpiących na inne typy bezsenności: zarówno pierwotnej, jak i wtórnej.
Bezsenność wtórna
Bezsenność wtórna może być rozpoznawana wtedy, gdy wystąpienie zaburzeń snu jest powikłaniem innych schorzeń somatycznych lub psychicznych bądź też przyjmowania określonych leków i substancji psychoaktywnych.
Do najczęstszych przyczyn bezsenności wtórnej należą:
Chronobiologiczne zaburzenia snu: Zespół opóźnionej fazy snu (Delayed Sleep Phase Syndrome – DSPS); Zespół przyśpieszonej fazy snu (Advanced Sleep Phase Syndrome – ASPS); Nieregularny rytm sen-czuwanie; Zespół nietolerancji pracy zmianowej (Shift Work Sleep Disorder – SWSD); Zespół nagłej zmiany strefy czasowej (Jet Lag Syndrome)
Więcej czytaj tutaj.
Inne pierwotne zaburzenia snu: Zespół bezdechu nocnego; Zespół niespokojnych nóg; Parasomie (somnambulizm, lęki nocne, upojenie przysenne, jaktacje, mówienie przez sen, nocne kurcze mięśni kończyn, koszmary nocne, porażenie przysenne, zaburzenia zachowania snu REM, bruksizm)
Więcej czytaj tutaj.
Zaburzenia afektywne: depresja jest najczęstszą przyczyną bezsenności wtórnej, de facto około 50% epizodów depresyjnych przebiega z objawami bezsenności; co ważne – objawy bezsenności ustępują stosunkowo wolno pomimo prowadzenia skutecznego leczenia i uzyskania stabilizacji nastroju; należą one do najbardziej dotkliwych dla pacjenta objawów depresji, są też poważnym czynnikiem ryzyka nawrotu depresji; w przebiegu epizodu maniakalnego i hipomaniakalnego prawie zawsze jednym z bazowych objawów jest bezsenność (zazwyczaj bardzo nasilona).
Zaburzenia lękowe: szczególnie często bezsenność występuje w przebiegu zaburzeń neurastenicznych (zwłaszcza zespołu wzmożonej drażliwości), zaburzeń lękowych uogólnionych, mieszanych zaburzeń lękowych i depresyjnych oraz zaburzeń kompulsywnych.
Zaburzenia adaptacyjne i związane ze stresem: bezsenność jest wyrazem znacząco wzmożonego napięcia emocjonalnego i przeciążenia środowiskowego.
Zespoły otępienne: znacząco nasilająca się bezsenność i towarzyszący temu niepokój mogą być jednym z wczesnych objawów Zespołu Otępiennego Alzhaimera; bezsenność jest też częstym objawem organicznych zaburzeń nastroju.
Przewlekłe zespoły bólowe: najczęstsza somatyczna przyczyna wystąpienia bezsenności wtórej, ból prawie zawsze pogarsza lub wręcz uniemożliwia sen, jednocześnie długoterminowa bezsenność znacząco pogarsza stan somatyczny pacjenta i zwiększa jego wrażliwość na bodźce bólowe.
Choroby układu oddechowego: astma, POHP, inne choroby płuc
Choroby reumatologiczne: zapalenie stawów i szczególnie często fibromialgia (głównie ze względu na nasilone objawy bólowe i towarzyszący im znaczący dyskomfort psychiczny)
Choroby naczyniowe: zastoinowa niewydolność krążenia, zaburzenia rytmu serca, nadciśnienie tętnicze
Choroby endokrynologiczne: szczególnie często w nadczynności tarczycy, Chorobie Cushinga
Choroby nowotworowe: w oczywisty sposób związane jest zarówna z silnie wzmożonym dystresem, często towarzyszącymi objawami bólowymi, skutki ubocznymi leków onkologicznych.
Choroby neurologiczne: Zespół Parkinsona, stwardnienie rozsiane
Psychozy schizofreniczne
Bezsenność wtórna może być również związana z przyjmowaniem niektórych leków (np. antydepresantów z grupy SSRI, beta-blokerów, steroidów) oraz niektórych substancji psychoaktywnych (np. alkoholu, amfetaminy, kokainy, mefedronu oraz innych psychostymulantów).
Nadużywanie powszechnie dostępnych środków spożywczych i parafarmaceutyków zawierających kofeinę, teinę, pseudoefedrynę lub inne substancje pobudzające może być również przyczyną wystąpienia bezsenności wtórnej. Osoby spożywające (zwłaszcza w godzinach popołudniowych lub wieczornych) duże ilości kawy lub tak zwanych energetyków mogą mieć narastające problemy z zasypianiem i utrzymanie prawidłowego snu.