Założenia koncepcyjne leczenia chorób psychosomatycznych określone przez A.H. Chapmana stały się podstawą teoretyczną i kliniczną Programów Leczenia stworzonych w Poradni HarmonyMed.
Konstruując je, sięgnęliśmy również do koncepcji innych wybitnych klinicystów i badaczy zajmujących się medycyną psychosomatyczną – Zygmunta Freuda, Pierre’a Janeta, Georga Groddecka, Franza Alexandera, Helen Flanders Dunbar, Georga L. Engela, Henriego Laborit, Pierre’a Martego, Joyce McDougall, Henry Krystala, Petera Sifneosa czy Roberta Sapolsky. Pozwoliło nam dokonać niezbędnych modyfikacji i rozbudowania pierwotnych założeń terapii chorób psychosomatycznych skonceptualizowanej przez A.H. Chapmana.
Możemy więc bez wątpliwości uznać, iż medycyna psychosomatyczna wypracowała standardy leczenia o bardzo dużej skuteczności i długoterminowej efektywności. Powstaje w tej sytuacji oczywiste pytanie, dlaczego są one tak rzadko wdrażane w przebiegu różnorakich terapii medycznych?
Wydaje się, że może być to związane z dominującym obecnie trendem cywilizacyjnym nakazującym oczekiwać prawie natychmiastowej efektywności wdrażanych procedur. Klient, czyli w procesie leczenia pacjent chce szybko odczuć poprawę samopoczucia – to wydaje się w pełni zrozumiałe. Jednocześnie to oczekiwanie nie zawsze idzie to w parze z jego gotowością do włożenia jakiegoś większego wysiłku w proces terapii i wzięcia współodpowiedzialności za swoje zdrowienie. W efekcie tego poprawa samopoczucia może być szybka i nawet znacząca, ale nie jest trwała i pełna. Aby osiągnąć szanse na wyzdrowienie w chorobach psychosomatycznych (i szerzej – chorobach określanych jako cywilizacyjne) trzeba znacznie więcej czasu i mobilizacji obu stron – pacjenta i medyka.
Reasumując: medycyna psychosomatyczna jest bardzo wymagająca tak dla lekarzy oraz innych członków personelu medycznego, jak i dla samych pacjentów oraz ich rodzin. Korzyści, jakie osiąga się dzięki włożonemu w nią wysiłkowi są jednak niebagatelne – samo leczenie jest długoterminowo znacznie bardziej efektywne, a poprawa samopoczucia chorego jest trwała, a nie jedynie doraźna czy krótkoterminowa. Pacjent nie tylko mniej cierpi, ale też i znacznie lepiej funkcjonuje w różnorakich wymiarach: jest sprawniejszy fizycznie, ma lepszy nastrój, jest zrównoważony psychicznie, lepiej radzie sobie w sferze społecznej i zawodowej.
A.H. Chapman, amerykański psychiatra, klinicysta, badacz i autor licznych książek stworzył spójną, zintegrowaną koncepcje leczenia chorób psychosomatycznych. W swoim zamyśle doszedł do przekonania, że niezbędnym jest zdefiniowanie wielostopniowego programu postępowanie klinicznego z pacjentami z taką właśnie symptomatologią. Miał on bowiem jednoznaczne przekonanie, iż duża grupa pacjentów leczących się internistycznie to w gruncie rzeczy osoby ze złożonymi problemami psychosomatycznymi, a nie stricte somatycznymi czy stricte psychicznymi.
Pragmatyczne podejście w medycynie reprezentowane przez A.H. Chapmana zakłada konieczność zajęcia się każdym aspektem procesu leczniczego – po pierwsze obniżeniem poziomu cierpienia pacjenta, po drugie zmniejszeniem natężenia objawów w wymiarze średniookresowym, po trzecie usunięciem przyczyn samej choroby.
A.H. Chapman proponuje uwzględnienie sześciu poziomów interwencji w przebieg procesu psychosomatycznego celem zbudowania najbardziej efektywnej strategii terapeutycznej.
Dokonaliśmy częściowej modyfikacji koncepcji leczenia A.H. Chapmana zgodnie z najnowszymi standardami postępowania medycznego. Zachowaliśmy jednak jej kluczowe założenia: integralność i wielopoziomowość oddziaływań leczniczych, silne nastawienie na pogłębioną profilaktykę, interaktywny wzorzec relacji terapeutycznej.
Poziomy interwencji terapeutycznej w zmodyfikowanej terapii chorób psychosomatycznych:
1. Miejsce uszkodzenia konkretnego narządu / układu.
Na tym poziomie procesu psychosomatycznego oddziaływania terapeutyczne realizowane są poprzez bezpośredni wpływ na toczący się miejscowo proces chorobowy i mają na celu zmniejszenie dolegliwości pacjenta. Wdraża się przede wszystkim oddziaływania farmakoterapeutyczne redukujące natężenie objawów chorobowych: leki przeciwbólowe, leki przeciwzapalne, leki przeciwbiegunkowe, leki rozkurczowe i łagodzące. Ważne są też zmniejszające cierpienie pacjenta zabiegi fizykoterapeutyczne, np. różnorakie masaże, techniki powięziowe, ćwiczenia rozluźniające, diatermię.
2. Drogi nerwowego układu wegetatywnego oraz inne drogi fizjologiczne, przez które dystresowe procesy myślowe i emocjonalne są przekazywane z wyższych poziomów organizacji mózgu do narządów i układów.
Na tym poziomie procesu psychosomatycznego oddziaływania terapeutyczne zmierzają do zmodyfikowania przebiegu reakcji stresowej – pożądanej dezintensyfikacji obu systemów fizjologicznych (układu SAM i osi HPA). Upraszczając – staramy się osłabić natężenie przekazywanych impulsów wzmożonego napięcia emocjonalnego i ich negatywny wpływ na funkcjonowanie organizmu. Farmakologicznie potwierdzona jest skuteczność stosowania niektórych beta-blokerów zmniejszających obwodowe objawy reakcji stresowej. Efektywne są również niektóre techniki relaksacyjne oraz reframingu poznawczego (skoncentrowane na umiejętności szybkiego przekierowania uwagi na bodźce nie stresorodne).
3. Ośrodki mózgowe pnia mózgu i międzymózgowia, w których następuje integracja doświadczenia – napływających bodźców środowiskowych, nieświadomych schematów poznawczo-emocjonalnych, nieświadomych mechanizmów obronnych i reakcji impulsywnych (ruchowych, emocjonalnych, psychosomatycznych).
Na tym poziomie procesu psychosomatycznego oddziaływania terapeutyczne zmierzają do zmodyfikowania czynności niektórych ośrodków CUN (np. podwzgórza, tworu siateczkowatego) celem zmniejszenia ich nadmiernej pobudliwości. Naszym celem jest uspokojenie pacjenta, zmniejszenie odczuwanego napięcia emocjonalnego, wygaszenie dyskomfortowych stanów psychicznych (np. niepokoju, rozdrażnienia, lęku). Może to zostać osiągnięte poprzez zastosowanie leków o profilu uspokajającym (benzodiazepin, innych leków sedatywnych, niektórych antydepresantów lub neuroleptyków); tu trzeba być jednak bardzo rozważnym i nie przeciągać interwencji lekowej. Zdecydowanie lepszym rozwiązaniem jest zastosowanie technik psychologicznych – relaksacji oraz desensytacji emocjonalno-poznawczej.
4. Kora mózgowa z jej uwewnętrznianymi schematami emocjonalno-poznawczymi, wzorcami relacyjnymi, obrazem Ja, systemami przekonań tworzącymi podatną na terapię wglądową (zarówno poznawczą, jak i psychodynamiczną) strukturę osobowości.
Na tym poziomie procesu psychosomatycznego oddziaływania terapeutyczne zmierzają do zmodyfikowania dysfunkcjonalnych struktur osobowościowych. W sytuacji ograniczonego nasilenia dysfunkcji osobowościowej (czyli takiej, w której możemy mówić o pewnym rysie osobowościowym, a nie zaburzeniach osobowości) wystarczającym narzędziem może okazać się poznawcza modyfikacja Ja. W każdej innej sytuacji (kliniczne stwierdzone zaburzenia osobowości, znaczące nasilenie nieświadomych konfliktów wewnątrzpsychicznych) niezbędne będzie podjęcie psychoterapii wglądowej w paradygmacie psychodynamicznym.
5. Sieć bliskich interpersonalnych i kulturowych powiązań i uwarunkowań chorego z jego: schematami relacji interpersonalnych, schematami stylu pracy / odpoczynku, wzorcami nawyków żywieniowych, standardami zachowań zdrowotnych / anyzdrowotnych, stylem aktywności fizycznej.
Na tym poziomie procesu psychosomatycznego oddziaływania terapeutyczne zmierzają do zmodyfikowania nieadekwatnych wzorców nawykowych pacjenta poprzez psychoedukację, czynny trening nowych umiejętności (np. trening kompetencji interpersonalnych), wdrożenie nowych schematów aktywności fizycznej (poprzez edukację fizjoterapeutyczną), nowego standardu żywieniowego (poprzez dietoterapię, edukację dietetyczną) i cały szereg innych oddziaływań.
6. Szeroko pojęte środowisko społeczne, biologiczne i fizyczne chorego wpływającego na jego dobrostan, skalę nasilenia przewlekłego dystresu oraz możliwości (lub ich brak) uzyskania znaczącego wsparcia w procesie zdrowienia.
Na tym poziomie procesu psychosomatycznego kluczowe są oddziaływania mające na celu modyfikację przeciążającego (dystresorodnego) środowiska społecznego i fizycznego chorego. Ze względu na to, iż dystres szczególnie często związany jest z przeciążeniem w pracy, możliwe jest wyłączenie pacjenta z aktywności zawodowej (zwolnienie lekarskie, urlop zdrowotny), zalecania dotyczące niezbędnych modyfikacji stanowiska pracy lub relacji interpersonalnych w pracy. Innym obszarem dystresu są przewlekłe napięcia w relacjach rodzinnych – tu możliwym jest zalecenie terapii rodzinnej (małżeńskiej) lub oddziaływań mediacyjnych oraz wsparcie pacjenta w sytuacjach długoterminowo obciążających (np. opiece nad osobą przewlekle chorą poprzez sformułowanie zaleceń dla instytucji opiekuńczych).
Reasumując: zmodyfikowana, wielopoziomowa terapia chorób psychosomatycznych A.H. Chapmana pozwala na podjęcie całościowego leczenia pacjentów ze schorzeniami z objawami psychogennymi (zarówno stricte emocjonalnymi, jak i somaformicznymi i psychosomatycznymi).
Bazujące na niej Programy Leczenia realizowane w Poradni Chorób cywilizacyjnych HarmonyMed proponują zintegrowane, wielostopniowe postępowanie medyczne, terapeutyczne i profilaktyczne.
