Otyłość & nadwaga

Otyłość jest wieloczynnikową, złożoną etiologicznie chorobą psychosomatyczną, niosącą poważne ryzyko wystąpienia u osoby na nią chorującej poważnych powikłań klinicznych. 

Nadwaga jest stanem pogranicznym, niosącym jednak wzmożone ryzyko wystąpienia istotnym powikłań somatycznych. Należy pamiętać, iż niekontrolowana i nieleczona nadwaga zazwyczaj prowadzi do wystąpienia otyłości z wszystkimi jej następstwami klinicznymi.

Otyłość to uwarunkowane nadmiernym rozwojem tkanki tłuszczowej zwiększenie masy ciała znacznie powyżej wartości prawidłowych, ustalonych dla danego wieku, płci i rasy. 

Epidemiologia otyłości

Otyłość jest obecnie uznawana za zdecydowanie najczęstszą i najbardziej szkodliwą chorobę cywilizacyjną o zasięgu światowym. Problem otyłości i nadwagi dotyczy dzisiaj około 25% światowej populacji i jest powszechnie uważany za niekorzystne następstwo niektórych zmian cywilizacyjnych.

Badania medyczne potwierdzają związek przyczynowo-skutkowy otyłości z występowaniem szeregu bardzo poważnych chorób somatycznych: nadciśnieniem tętniczym i chorobą niedokrwienną serca, cukrzycą typu II, zaburzeniami lipidowymi, miażdżycą, niektórymi nowotworami czy też zespołami przeciążeniowo-zwyrodnieniowymi kręgosłupa i stawów. Dziś też już wiemy, że otyłość jest jednym z kluczowych czynników ryzyka niekorzystnego przebiegu niektórych chorób zakaźnych, w tym Covid-19.

Według szacunkowych danych około 230 mln (55%-65%) Europejczyków ma nadmierną masę ciała, szczególnie szybko rośnie ilość osób otyłych w krajach Europy Wschodniej, w tym w Polsce. Co tym bardziej niepokojące problem ten w coraz większym stopniu dotyczy również dzieci i młodzieży co może skutkować rozwojem szeregu chorób metabolicznych w znacznie wcześniejszym niż do tej pory wieku (już opisuje się w badaniach wcześniejsze niż w poprzednich latach wystąpowanie cukrzycy typu II czy nadciśnienia tętniczego). 

Epidemiczny charakter otyłości zauważalny jest zwłaszcza w krajach uprzemysłowionych, gdzie stanowi ona poważny problem zdrowotny i społeczny. Liczba osób z otyłością wzrosła znacząco w ciągu ostatnich 25 lat a do regionów świata w których otyłość jest poważnym problem społecznym dołączyły Ameryka Łacińska, Oceania oraz Region Zatoki Perskiej. W niektórych krajach rozwiniętych udział osób cierpiących na nadwagą i otyłość jest szacowany na pomiędzy 50 a 65% w całej populacji co oznacza iż osób z wagą prawidłową jest nie więcej niż 1/3 populacji!

Otyłość jest szóstym co do ważności czynnikiem ryzyka odpowiedzialnym za liczbę zgonów na świecie. W 1997 roku WHO oficjalnie uznała ją za schorzenie przewlekłe, wymagające intensywnego leczenia, sprzyjające rozwojowi innych chorób i związane ze zwiększoną śmiertelnością. Dziś wiemy, że epidemia otyłości przyczynia się do obniżenia jakości funkcjonowania, pogorszenia zdrowia i skrócenia życia setek milionów mężczyzn i kobiet na całej Ziemi.

Etiologia otyłości

Co sprawia, iż tak gwałtownie rozwinęła się w ostatnich latach epidemia otyłości i nadwagi ? Kluczowe są tu postępujące zmiany cywilizacyjne przynoszące wraz z sobą niekorzystne następstwa dotyczące modelu życia ludzi na całej Ziemi. 

Wydaje się, że to właśnie zmiana stylu życia człowieka, skutkująca zmniejszeniem aktywności fizycznej (w tym malejąca rola pracy fizycznej) w połączeniu z wprowadzeniem diety wysokoenergetycznej są dzisiaj najważniejszymi przyczynami występowania otyłości. Zdecydowanie wyprzedzają one znaczenie czynników genetycznych (czyli osobniczej predyspozycji do wystąpienia otyłości) – te przecież nie zmieniły się w ostatnich latach (dalej jest ta sama pula genetyczna) a ilość osób otyłych drastycznie wzrosła. 

Refleksja ta każe nam się dokładniej przyjrzeć etiologii otyłości, co z kolei pomoże określić optymalne metody postępowania klinicznego w leczeniu tego schorzenia.

Upraszczając kwestię etiologii otyłości możemy tak ją opisać: otyłość to choroba wynikająca z nieprawidłowej adaptacji organizmu w odpowiedzi na pojawianie się długich okresów dodatniego bilansu energetycznego. 

Idąc zaś dalej tym tropem. Nie ma możliwości wystąpienia otyłości bez tego kluczowego warunku – zawsze musi nastąpić nierównowaga  pomiędzy potrzebami energetycznymi organizmu a ilością dostarczanych kalorii. Nadwaga i otyłość zawsze wynikają z nadmiernej podaży pokarmu (czyli źródła kalorii) względem potrzeb energetycznych organizmu (głównie związanych z jego aktywnością fizyczną).  

Do kluczowych czynników etiologicznych otyłości zalicza się:

1. Osobniczą predyspozycję konstytucjonalną uwarunkowaną przez mechanizmy genetyczne; nie ma jednego genu otyłości, możemy tu mówić o dziedziczeniu wielogenowym z różną (zależną od czynników środowiskowych) ekspresją fenotypową; brak jednak jednoznacznych danych pozwalających stwierdzić istotność osobniczej predyspozycji do występowania otyłości już na poziomie specyficznych uwarunkowań metabolizmu pacjenta; dzisiaj mówi się o mniej więcej 20% udziale czynników genetycznych jako predykatora rozwoju otyłości.

2. Zaburzoną regulację apetytu i sytości oraz dysfunkcje dotyczące metabolizmu chorych; kluczowe znaczenia mają tu zaburzenia endokrynologiczne i metaboliczne oraz określone problemy gastroenterologiczne (w tym tzw. nietolerancje pokarmowe); rzadziej stwierdza się poważne problemy neurologiczno-endokrynologiczne jak np. uszkodzenia podwzgórza; tu również wydaje się iż znaczenie czynników endokrynologicznych i metabolicznych jest mocno przeszacowane.

3. Nieodpowiednie odżywianie się – absolutnie kluczowy czynnik ! Upraszczając mówimy tu zarówno o spożywaniu jedzenia w nadmiernych ilościach jak i też o cechującego się nadmierną kalorycznością; zjawiska przejadania się, objadania się, podjadania, niekontrolowania ilości spożywanego jedzenia; niezdrowy model samej diety – nadmiar tłuszczy i węglowodanów w powszechnie obowiązującej diecie; zbyt duża ilość wysokokalorycznych (i często niezdrowych) produktów, np. słodyczy, napoi słodzonych, potraw typu fast food, produktów nadmiernie przetworzonych (np. gotowych, mrożonych posiłków); większość tych produktów jest intensywnie promowana i reklamowana, kluczowa zmiana cywilizacyjna, nowy model diety – z ubogokalorycznej, ale często wysokowartościowej produktowo na bogatokaloryczną, ale skrajnie przetworzoną i niskiej jakości.

4. Niedobór aktywności fizycznej – kolejny ważny determinant epidemii otyłości; zmiana modelu pracy – przewaga prac biurowych lub innych (nawet niektórych stanowisk fabrycznych) z niskim poziomem wysiłku fizycznego; mały poziom aktywności sportowej większości populacji; mechanizacja (w tym powszechne korzystanie z transportu samochodowego) ograniczająca wysiłek fizyczny związany z wykonywaniem prac domowych oraz pieszym przemieszczaniem się.

5. Czynniki środowiskowe uwarunkowane kulturowo: zmiana modelu spędzania czasu wolnego: poświęcanie zbyt wielu czasu na aktywności związane z używaniem mediów elektronicznych (telewizja, komputery, Internet, gry wideo); bycie poddanym przewlekłemu dystresowi społecznemu: przeciążenie pracą, praca zmianowa, zachwianie rytmu dobowego, długie dojazdy, pośpiech, niepewność, nerwowość; zachwianie więzi rodzinnych: samotność / izolacja sprzyja zmianie modelu diety na opartą o produkty gotowe.

6. Indywidualne wzorzec behawioralny otyłości: uwarunkowany przez nabyte środowiskowo i utrwalone nawyki żywieniowe (tradycje kulinarne wyniesione z domu, podatność na reklamę, tryb pracy i życia) oraz indywidualne predyspozycje psychologiczne (głównie związane z nieadekwatnymi mechanizmami radzenia sobie z stresem i przeciążeniem emocjonalnym) 

Więcej o tym przeczytasz w artykule Wzorce behawioralne otyłości

Antropometryczne czynniki oceny stopnia otyłości / nadwagi:

  • Pomiar obwodu talii, wskaźnik WC (Waist Circumference) 

Mężczyźni 

Norma <94 cm

Nadwaga 94-102 cm 

Otyłość >102 cm 

Kobiety

Norma <80 cm

Nadwaga 80-88 cm

Otyłość >88 cm

  • Wskaźnik BMI (Body Mass Index) 

Sposób liczenia wskaźnika BMI

BMI (kg/m2) = masa ciała w kg/(wzrost w m)2

Norma – 18,5-24,9 kg/m2

Nadwaga – 25-29,9 kg/m2

Otyłość I stopnia – 30-34,9 kg/m2 

Otyłość II stopnia – 35-39,9 kg/m2 

Otyłość III stopnia >40 kg/m2

  • Wskaźnik WHR (waist-hip-ratio)

Norma dla mężczyzn: 0,95

Norma dla kobiet:  0,8 

Typy otyłości 

Wyróżniamy dwa dominujące typy otyłości: otyłość trzewną oraz otyłość gynoidalną. 

Pierwszy otyłości to otyłość trzewna (nazywana również androidalną, centralną, wisceralną lub otyłością typu „jabłko”), która jest typowa dla mężczyzn i charakteryzuje się nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w okolicy jamy brzusznej. Otyłość trzewna jest postacią kliniczną otyłości niosąca za sobą duże ryzyka kliniczne. Jej występowanie jest silnie skorelowane wzmożonym ryzykiem ujawnienia się z innych, poważnych chorób somatycznych – cukrzycy, miażdżycy, nadciśnienia tętniczego, choroby niedokrwiennej serca oraz całego szeregu innych schorzeń metabolicznych.

Drugi typ otyłości to otyłość gynoidalna (zwana również otyłością pośladkowo-udową lub otyłością typu „gruszka”), która  jest typowa dla kobiet i charakteryzuje ją gromadzenie tkanki tłuszczowej w dolnej połowie ciała (pośladki, uda). Jej występowanie jest nieco mniej obciążające ryzykiem ujawnienia się poważnych chorób somatycznych – relacjonuje się jednak większe prawdopodobieństwo wystąpienia schorzeń jelita grubego oraz zaburzeń endokrynologicznych u kobiet.

W ustalaniu typów otyłości pomocnym jest oznaczanie antropometrycznych wskaźnika WHR i wskaźnika WC, mniejsze znaczenie ma opisanie wskaźnika BMI. Należy pamiętać, iż ryzyko powikłań otyłości jest minimalne, jeśli WC mieści się w granicach normy, a wzrasta proporcjonalnie do obwodu talii. 

Stopień otyłości możemy oczywiście ocenić za pomocą wskaźnika masy ciała czyli BMI. Przy jego wyliczaniu należy pamiętać, że chociaż koreluje z całkowitą zawartością tkanki tłuszczowej w organizmie u osób dorosłych, to nie określa dystrybucji tkanki tłuszczowej w organizmie. W badaniach epidemiologicznych wykazano, że z odpowiednimi zakresami BMI koreluje istotnie obwód talii i dlatego wykorzystuje się oba wskaźniki do klasyfikacji otyłości z tendencją do przyjmowania jednakowych zakresów BMI dla obu płci. Wyliczając BMI należy pamiętać, że istnieją ograniczenia w jego stosowaniu – zwiększenie ciężaru ciała może bowiem zależeć nie tylko od nadmiernej ilości tkanki tłuszczowej, ale także od zwiększenia masy mięśniowej. Dlatego można otrzymać nieadekwatne wyniki przy ocenie dzieci, kobiet w ciąży, osób po 65. roku życia oraz sportowców. Również nietypowa, zbyt mocna lub zbyt słaba budowa kośćca, może fałszywie zawyżać lub zaniżać wyniki BMI. 

Powikłania otyłości

Według Światowej Organizacji Zdrowia zwiększona masa ciała odpowiada za więcej niż milion zgonów rocznie w Regionie Europejskim, co czyni ją jednym z głównych „zabójców” naszych czasów. Pamiętajmy o tym, iż tkanka tłuszczowa nie jest tylko biernym narządem, zachodzi w niej synteza wielu cząsteczek o różnorodnym (niekorzystnym) wpływie na organizm czyniąc ją największym wewnątrzwydzielniczym narządem człowieka. Otyłość brzuszna jest głównym czynnikiem ryzyka chorób układu krążenia, to jest nadciśnienia tętniczego, dyslipidemii, miażdżycy, insulinooporności oraz choroby niedokrwiennej serca. Zależność między otyłością a chorobami układu krążenia jest jednoznaczna i bardzo silna – związek między wartością wskaźnika BMI a ryzykiem wystąpienia schorzeń naczyniowo-krążeniowych jest widoczny zarówno u kobiet jak i u mężczyzn. W trakcie wieloletnich obserwacji wykazano, że otyłość jest najważniejszym, niezależnym czynnikiem ryzyka choroby niedokrwiennej serca (ChNS), która odpowiada za 70-80% zgonów w populacji pacjentów z otyłością i cukrzycą.

Kontekst psychologiczny

Otyłość (oraz nadwaga) stała się w ostatnich latach najważniejszą i najbardziej rozpowszechnioną chorobą cywilizacyjną,  globalnym problemem zdrowotnym dotykającym setki milionów ludzi na całym świecie. Wiadomym jest tez że, otyłość powoduje wzrost umieralności ogólnej poprzez znaczące nasilenie ryzyka występowania licznych chorób somatycznych. 

Powstaje więc pytanie – czy jest otyłość wpływa jedynie tylko na stan somatyczny osób nią dotkniętych ? Czy i jak wpływa ona na samopoczucie psychiczne osób na nią chorujących ?

Odpowiedź jest jednoznaczna – otyłość wpływa bardzo niekorzystnie na zdrowie psychiczne będąc jedną z przyczyn zaburzeń neurastenicznych, depresyjnych i lękowych osób nią dotkniętych. Jest też ona przyczyną obniżonej samooceny, braku poczucia pewności siebie i spadku efektywności życiowej. 

Kontekst społeczny otyłości jest również destruktywny – osoby otyłe często postrzegane są jako mniej atrakcyjne fizycznie, mniej zaradne życiowe czy też słabsze charakterologicznie. Spotykają się one często z odrzuceniem społecznym i brakiem akceptacji przez co niejednokrotnie trudniej im znaleźć adekwatną do ich kompetencji pracę czy też ułożyć sobie życie prywatne. Można śmiało powiedzieć, iż w dzisiejszych czasach osoby otyłe są często przedmiotem dyskryminacji. 

Reasumując – leczenie otyłości i nadwagi jest kluczowym zadaniem współczesnej medycyny, będąc najbardziej efektywną profilaktyką szeregu chorób somatycznych i psychosomatycznych. 

Mając to na uwadze stworzyliśmy złożony i efektywny Program Leczenia Otyłości trzewnej i nadwagi.