Zaburzenia potraumatyczne są grupą zaburzeń psychicznych, których wystąpienie związane jest z doświadczeniem przez pacjenta sytuacji skrajnie traumatycznej.
Diagnoza zaburzeń potraumatycznych wymaga więc określenia czy dane wydarzenia spełnia kryteria pozwalające określić je jako skrajnie traumatyczne, a następnie zbadania, jaki rodzaj problemów emocjonalnych w jego następstwie się pojawił.
Dane wydarzenie możemy nazwać traumatycznym, jeżeli jest obezwładniające, przytłaczające i psychicznie nie sposób sobie z nim poradzić.
Doświadczenie traumatyczne nie może zostać pomieszczone (contained) w umyśle za pomocą myśli, intensywność towarzyszących mu emocji (głównie lęku, ale też złości i smutku) powoduje wyraźną dezorganizację myślenia. W miejsce kreatywnego, elastycznego myślenia pojawiają się wówczas koszmary senne i retrospektywne przebłyski (falshback) a czasem także nieświadomie motywowane ponowne rozgrywanie traumatycznego wydarzenia (w snach, nawracających myślach).
Dotyczy to zazwyczaj osób o nieco mniejszych zasobach wewnętrznych lub zewnętrznych, lub też tych, którzy przeżyli szczególnie niszczące wydarzenia. Musimy wobec tego zadać sobie pytanie, o jaki rodzaj doświadczeń może chodzić, czym muszą się one charakteryzować, aby móc uznać je za odpowiedzialne za wystąpienie zespołów pourazowych.
Odnosząc się do tak postawionych założeń, za wydarzenia skrajnie traumatyczne uznamy takie, których podstawową cechą jest nagła, nieoczekiwana konfrontacja ze śmiercią – pojawia się w ich przebiegu groźba utraty życia (nagłego, nie z powodów naturalnych), zagrożenie poważnym zranieniem czy doświadczenie poważnej przemocy fizycznej, bycie skonfrontowanym z czyjąś nagłą śmiercią (zwłaszcza bliskich osób). Towarzyszy temu zazwyczaj przerażenie, silny strach, bezradność, poczucie utraty kontroli i zdolności do celowego działania.
Obecnie również do ważnych czynników ryzyka wystąpienia ASD lub PTSD zalicza się wykonywanie pracy zawodowej związanej z narażeniem na stałą ekspozycją na sytuacje związane z doświadczaniem skrajnego zagrożenia, katastrof, śmierci, przemocy interpersonalnej czy znaczącej agresji. Do profesji szczególnie zarażonych należą zawody: strażaka, policjanta, żołnierza zawodowego, pracownika służb więziennych, pracownika służb ratunkowych, lekarza, pielęgniarki, ratownika medycznego.
Do najczęściej spotykanych typów traum i związanych z nimi wydarzeń traumatycznych należą:
Trauma losowa: bycie ofiarą wypadków komunikacyjnych (samochodowe, kolejowe) oraz innych wypadków (związane z wykonywaną pracą, wypadki w domu z poważnymi konsekwencjami zdrowotnymi, inne zdarzenia). Zwłaszcza zdarzenia o poważniejszym przebiegu, przebiegające z realnym zagrożeniem życia bądź poważnego uszkodzenia ciała pacjenta, bądź bycia świadkiem takowej sytuacji.
Trauma katastroficzna: uczestniczenie w katastrofach zarówno naturalnych, jak i będących wynikiem jakiejś niedbałości ludzkiej – powodzie, huragany, pożary, trzęsienia ziemi, katastrofy budowlane, wybuchy gazu i szereg innych.
Trauma interpersonalna: doświadczenie sytuacji przemocy interpersonalnej – zranienia, pobicia, napadu rabunkowego, przemocy seksualnej (w tym każdej formy molestowania seksualnego), gwałtu, grożenia śmiercią lub pobiciem, porwania, tortur.
Trauma sytuacyjna: bycie świadkiem sytuacji nagłej śmierci, zranienia czy doświadczanej przemocy fizycznej również innych osób (zwłaszcza jeśli dotyczy członków rodzinny i innych bliskich osób). Tutaj również mieszczą się doświadczenia osób zawodowo narażonych na wzmożoną ekspozycją na traumę – pracowników służ ratunkowych (strażaków, ratowników medycznych, lekarzy, pielęgniarek), policjantów i żołnierzy (uczestników działań zbrojnych).
Trauma tożsamościowa/wspólnotowa: bycie ofiarą prześladowań i przemocy związanej z jakimś aspektami tożsamościowymi: przynależnością etniczną, przynależnością rasową, wyznawaną religią, tożsamością płciową, orientacją seksualną i szeregiem innych.
Oczywiście opisywane przykłady nie opisują wszystkich sytuacji, w jakich możliwe będzie wystąpienie sytuacji traumatycznej. Za każdym razem niezbędna jest ocena indywidualna uwzględniająca osobowościowe predyspozycje poszkodowanego.
Jeśli w procesie diagnozy potwierdzimy wystąpienie czynników, które spełniają wyżej wymienione kryteria możemy mówić o rozpoznaniu zaburzeń potraumatycznych (lub pourazowych).
Stanowią one bardzo zróżnicowaną grupę klinicznych zespołów objawowych, wymagających określonego postępowania terapeutycznego. Wskazanym jest więc określenie, z jakim zaburzeń stresowych mamy do czynienia, a następnie wdrożenie adekwatnego leczenia.
Do najczęściej rozpoznawanych zaburzeń stresowych pourazowych należą:
– Zaburzenia adaptacyjne
– Ostra reakcja na stres (ASD)
– Zespół stresu pourazowego (PTSD)
– Krótkotrwałe zaburzenie psychotyczne z wyraźnym stresorem
– Trwała zmiana osobowości po przeżyciu sytuacji ekstremalnej
– Złożony zespół stresu pourazowego (C-PTSD, DESNOS)
Zaburzenia adaptacyjne są grupą zaburzeń, w których mówimy o intensywnej reakcji emocjonalnej na zaistniałe wydarzenie stresowe lub inną niekorzystną sytuację życiową. Zaburzenia adaptacyjne ujawniają się raczej w sytuacjach związanych z doświadczeniem straty – czynnik wyzwalający nie zawsze musi więc charakter skrajnie traumatyczny.
Więcej o zaburzeniach adaptacyjnych można przeczytać tutaj.
Ostra reakcja na stres (ASD) oraz Zespół stresu pourazowego (PTSD) to najczęściej ujawniające się zaburzenia w sytuacji doświadczenia traumy o dużym nasileniu. Objawowo są bardzo do siebie zbliżone, różnicą jest czas trwania – jeśli objawy występują w okresie do 30 dni mówimy o ostrej reakcji na stres, a powyżej 30 dni rozpoznajemy już zespół stresu pourazowego. Obraz kliniczny obu tych jednostek jest bardzo zróżnicowany, nasilenie objawów zazwyczaj jest znaczące, poziom funkcjonowania wyraźnie pogorszony. Dominują objawy unikowe i dysocjacyjne (amnezja dysocjacyjne, odrętwienie emocjonalne, unikanie wspomnień, unikanie miejsc i zdarzeń związanych z traumą), nieintencjonalne, dezorganizujące nawroty wspomnień traumy (intruzje, falshback, nadmiernie żywe, intensywne sny o zdarzeniu) oraz wzmożona reaktywność emocjonalna i fizjologiczna (drażliwość, wybuchy gniewu, niepokój, lęk, chwiejność nastroju, trudności z zasypianiem).
Więcej o ostrej reakcji na stres oraz zespole stresu pourazowego można przeczytać tutaj.
Krótkotrwałe zaburzenie psychotyczne z wyraźnym stresorem z kolei obejmują grupę zaburzeń, w której w odpowiedzi na wystąpienie stresora (sytuacji skrajnie traumatycznej) dochodzi do krótkoterminowej dekompensacji psychotycznej. Intensywność objawów koreluje tutaj z ich krótkotrwałością, za każdym razem jednak wystąpienie tego zespołu wymaga szczególnie wnikliwej diagnozy psychiatrycznej.
Trwała zmiana osobowości po przeżyciu sytuacji ekstremalnej oraz złożony zespół stresu pourazowego (C-PTSD, DESNOS) to bardzo poważne i destrukcyjne psychicznie zespołu chorobowe rozwijające się w odpowiedzi na doświadczanie skrajnej i długoterminowej sytuacji traumatycznej. Zazwyczaj są to wydarzenia związane z doświadczaniem sytuacji przewlekłej przemocy interpersonalnej – bycia ofiarą tortur (fizycznych i psychicznych), przemocy fizycznej i seksualnej (zwłaszcza gwałtów), porwania i uwięzienia i innych podobnych.
Należy jednak pamiętać, że doświadczenie sytuacji skrajnie traumatycznej może powodować wiele reakcji potraumatycznych i być powodem ujawnienia się wielu zaburzeń emocjonalnych. Do najczęstszych, współistniejących z wyżej wymienionymi zaburzeń psychicznych należą:
1. Zaburzenia depresyjne
– Żałoba złożona lub traumatyczna
– Depresja duża
– Depresja psychotyczna
2. Zaburzenia lękowe
– Lęk uogólniony
– Zespół lęku napadowego z napadami paniki
– Lęk fobiczny
3. Zaburzenia dysocjacyjne: amnezja dysocjacyjna, fuga dysocjacyjna, zespół depersonalizacji – derealizacji
4. Reakcje somatomorficzne
– Zaburzenia somatyzacyjne
– Zaburzenia konwersyjne
5. Nadużywanie narkotyków i alkoholu
Problemy zdrowotne osób doświadczających sytuacji traumatycznych są na tyle złożone, że prawie zawsze wymagają diagnozy i wsparcia leczniczego realizowanego przez osoby specjalizujące się w tym obszarze pracy klinicznej.
Kluczową kwestią wydaje się tu jak najszybsze i jak najbardziej precyzyjne zdiagnozowanie stanu psychicznego osoby poszkodowanej przez doświadczonego specjalistę psychiatrę. To pozwali następnie na wybór optymalnej metody leczenia pacjenta i szybkie jej wdrożenie.
Sprawna diagnoza kliniczna stanowi też ważny element procesu orzeczniczego – postawienie adekwatnego rozpoznania pozwala na sformułowanie całościowej opinii o stanie zdrowia psychicznego badanego.