Diagnoza prowadzona jest przez lekarza – specjalistę psychiatrę oraz specjalistę psychologii klinicznej. Diagnoza ma charakter złożony i wielostopniowy – pozwala to na wybór najbardziej adekwatnej do potrzeb pacjenta metody leczenia jego dolegliwości.

DIAGNOZA OBJAWOWA

 Objawy bazowe:

• Nagłe załamanie stanu psychicznego, wyraźne pogorszenie samopoczucia, objawy emocjonalne o różnym poziomie intensywności z dominacją smutku, przygnębienia, poczucia straty jakiś ważnych zasobów życiowych;
• Często lęk, poczucie utraty stabilności, przewidywalności i bezpieczeństwa otaczającego świata, dezorganizacja;
• Prawie zawsze kontekst sytuacyjny (jakieś wydarzenie traumatyczne), doświadczenie znaczącego stresu, zazwyczaj jasno zdefiniowany początek zachorowania;
• Rzadziej reakcja na przewlekły stres o umiarkowanie dużym nasileniu.

Dominujący stan emocjonalny:

• Obniżenie nastroju, smutek, przygnębienie, rozpacz, poczucie beznadziei, apatia.
• Czasami również lęk, silny niepokój, poczucie niepewności i zagrożenia.
• Rzadziej złość, gniew, wściekłość, uczucie zamieszania, niepewności.
• Czasami dołącza się odczucie pustki, braku celów, bezsensu.

Kontekst sytuacyjny wystąpienia objawów:

• Sytuacje związane z doświadczeniem znaczących, niekorzystnych wydarzeń życiowych, mających najczęściej charakter straty kogoś lub czegoś znaczącego;
• Uwaga! Należy pamiętać, że doświadczenie straty ma wymiar subiektywny, osobowy (tzn. to, co dla jednych jest czymś mało znaczącym, dla innych może być bolesną utratą) – wskazana jest w pełni zindywidualizowana ocena sytuacji;
• Doświadczenia istotnych strat w życiu osobistym – śmierć (zwłaszcza niespodziewana, nagła) ważnych emocjonalnie dla pacjenta osób – partnera, członków rodziny, przyjaciół (ale też zwierząt), poważna choroba samego pacjenta lub bliskich członków rodziny, kryzys w związku, zdrada partnera / partnerki, separacja, rozwód, poważny konflikt rodzinny (lub konflikt z innymi ważnymi emocjonalnie osobami), rzadziej wyprowadzka dzieci z domu;
• Ponadto doświadczenie sytuacji traumatycznych (wtedy jednak częściej mamy do czynienia z wystąpieniem ASD i PTSD) – bycie ofiarą agresji innych osób (pobicia, rabunki), uczestniczenie w wypadkach samochodowych, wypadkach budowlanych, pożarach, powodziach i innych katastrofach naturalnych;
• Doświadczenie istotnych strat w życiu społecznym – utrata pracy, degradacja zawodowa, utrata statusu społecznego/zawodowego, poważne straty finansowe, kryzys finansowy (np. związany z załamaniem dochodów, utratą oszczędności), poważne niepowodzenia szkolne (np. niezdanie znaczących egzaminów, powtarzanie roku), poważne problemy prawne;
• Doświadczenie dużych zmian życiowych o znaczącym nasileniu i różnym charakterze – przeprowadzka (zwłaszcza migracja do innego kraju), zmiana zawodu, niespodziewana zmiana ważnych planów życiowych. Również czasami (paradoksalnie) sytuacje odbierane jako pozytywne – awans w pracy, wyraźna poprawa statusu finansowego i społecznego, narodziny dziecka.

DIAGNOZA ETIOLOGICZNA

 Analiza objawowo-etiologiczna przeprowadzana celem wykluczenia zaburzeń psychicznych, mogących przebiegać z podobnymi objawami — wykluczenie:

• Zaburzeń depresyjnych uwarunkowanych endogennie (w tym dystymia) – inna dynamika ujawniania się objawów (powtarzalność bądź ciągłość), wcześniejszy wywiad chorobowy, inny wzorzec objawowy (inna dynamika dobowa nasilenia objawów);
• Zaburzeń lękowych (nerwicowych) – zazwyczaj zróżnicowane objawy lękowe / nerwicowe w wywiadzie, mniej istotny związek z doświadczeniem jakiejś znaczącej starty, wyraźnie zdefiniowany obraz kliniczny (np. napady lęku, kompulsje, somatyzacje);
• Zaburzenia depresyjne i lękowe na tle organicznym – ważny element diagnozy różnicowej u osób w wieku podeszłym, u których jest zwiększone ryzyko wystąpienia zaburzeń adaptacyjnych (bardziej prawdopodobne doświadczanie znaczących start życiowych), ale też i zmian emocjonalnych na tle organicznym.

Diagnoza etiologiczna osobowościowych czynników ryzyka wystąpienia zaburzeń adaptacyjnych. Zakłada się, że niektóre prezentowane wcześniej przez pacjentów wzorce charakterologiczne zwiększają prawdopodobieństwo ryzyka wystąpienia zaburzeń adaptacyjnych. Cechy osobowościowe zwiększające podatność na wystąpienie zaburzeń adaptacyjnych:

• Zależność – zwiększona podatność na doświadczenia traumy związanej z utratą znaczących osób (śmierć bliskich, porzucenie, rozwód, separacja dzieci);
• Przeciwzależność – zwiększona podatność na doświadczenia traumy związanej z utratą sprawności (np. doświadczeniem własnej choroby/niepełnosprawności i wynikającej z tego zależności);
• Narcyzm – zwiększona podatność na doświadczenia traumy związanej z utratą statusu społecznego (np. doświadczeniem degradacji zawodowej, niepowodzeń);
• Schizoidalność – zwiększona podatność na doświadczenia jakiejkolwiek traumy w związku z brakiem oparcia społecznego (samotnością, izolowaniem się od otoczenia) i nieumiejętnością zabiegania o pomoc innych;
• Struktura borderline – znacząco zwiększona podatność na występowanie powtarzających się kryzysów psychicznych, często określanych jako zaburzenia adaptacyjne; w tym wypadku jednak sama struktura osobowości jest przyczyną takowych doświadczeń, ze względu na immanentną niestabilność relacji u tych pacjentów;
• Diagnoza etiologiczna potencjalnie niekorzystnych czynników środowiskowych: analiza otoczenia rodzinnego, społecznego i zawodowego pod kątem zwiększonego ryzyka wystąpienia zaburzeń adaptacyjnych oraz nasilenia się objawów w sytuacji doświadczenia znaczącej traumy;
• Istotne trudności w obszarze życia rodzinnego/relacji społecznych: samotność, brak oparcia społecznego, izolacja społeczna, istotne problemy zdrowotne pacjenta lub członków rodziny, wcześniejsze konflikty z partnerem, poważne problemy finansowe (zadłużenie, brak rezerw finansowych);
• Istotne trudności obszarze aktywności zawodowej: złe relacje interpersonalne w pracy, przeciążenie pracą zawodową, nadmierny nacisk na osiągane wyniki, przewlekły brak efektywności zawodowej, częste zmiany zakresów obowiązków, zachwianie kompetencji zawodowych pacjenta (np. nowe wymagania technologiczne).

Wybór Zindywidualizowanej Metody Leczenia – pogłębiona diagnoza medyczna pozwala na wybór optymalnej formy dalszego leczenia pacjenta.

FARMAKOTERAPIA 

 Leczenie farmakologiczne jest prowadzone przez lekarza – specjalistę psychiatrę. Leczenie farmakologiczne jest ważną częścią postępowania terapeutycznego i musi być prowadzone w następujących w sytuacjach:

• Znaczącego nasilenia objawów dyskomfortu emocjonalnego, zazwyczaj połączonego z dużą dezorganizacją dotychczasowego funkcjonowania;
• Cel – poprawa/stabilizacja samopoczucia pacjenta, zmniejszenie dyskomfortu, poprawa jakości funkcjonowania pacjenta, obniżenie ryzyka utrwalenia się objawów.
• Założenie terapeutyczne: ograniczony czas trwania farmakoterapii (cel — zmniejszenie dotkliwości cierpienia pacjenta); stała kontrola przebiegu leczenia i integracja z oddziaływaniami terapeutycznymi; unikanie leków niosących za sobą ryzyko uzależnienia (czyli klasycznych leków uspokajających — benzodiazepin); dążenie do powrotu do pełnej stabilizacji stanu psychicznego;
• Współistnienie innych zaburzeń psychicznych o znacznym nasileniu: bezsenności o znacznym nasileniu, napadów lęku, tendencji autoagresywnych i suicydalnych, nadużywania środków psychoaktywnych;
• Cel – stabilizacja samopoczucia długoterminowa, zmniejszenie odczuwanego cierpienia, obniżenie ryzyka utrwalenia się objawów;
• Założenia: czas trwania farmakoterapii aż do ustąpienia objawów współistniejących zaburzeń; jednoczasowe włączenie innych form leczenia, np. krótkoterminowych oddziaływań terapeutycznych.

 W leczeniu farmakologicznym stosowane są leki przeciwdepresyjne i przeciwlękowe. Wybór konkretnego preparatu zależny jest od prezentowanego obrazu klinicznego pacjenta. Należy zwrócić uwagę na możliwość wystąpienia potencjalnych objawów ubocznych, unikać leków pogarszających sprawność psychomotoryczną pacjentów (po to, aby nie nasilać w nich poczucia niesprawności).

PSYCHOTERAPIA WSPIERAJĄCA Z ELEMENTAMI KRÓTKOTERMINOWEJ TERAPII DYSTRESU

 Psychoterapia wspierająca jest krótkoterminową formą pracy terapeutycznej celem której jest wzmocnienie struktury psychicznej pacjenta. Kluczowym elementem oddziaływań terapeutycznych jest zapewnienie osobie doświadczonej znaczącą utratą bezwarunkowego wsparcia i zrozumienia. Pozwala to na stopniowe wygaszenie najtrudniejszych emocji, zrozumienie kontekstu intrapsychicznego przeżytej traumy i powolną reintegrację emocjonalną.

 Psychoterapeuta w swojej pracy korzysta z technik relacyjnych (Terapia Ukierunkowana na Emocje) oraz poznawczych (restrukturyzacja poznawcza).

 Relacja terapeutyczna uważana jest za najważniejszy element leczniczy – pacjent może w bezpiecznych warunkach diady terapeutycznej przepracować trudne emocje związane z doświadczeniem utraty. W przebiegu terapii może ponownie doświadczyć trudnych emocji smutku, rozpaczy, beznadziei, lęku czy pustki – tak, aby korzystając ze wsparcia wykwalifikowanego psychoterapeuty zrozumieć ich kontekst wewnątrz psychiczny. Rozumienie jest wstępem do stopniowego (dostosowanego do możliwości pacjenta) procesu integracji doświadczenia traumy i poprawy zdolności do tolerowania trudnych stanów emocjonalnych. Następnym krokiem jest proces stopniowego przywracania pacjenta do wcześniejszej aktywności – wsparcie w procesie odbudowy systemu wartości, sensu i zaangażowania.

 Restrukturyzacja poznawcza jest realizowana w ramach wcześniej wypracowanej bezpiecznej relacji terapeutycznej. Ma ona charakter nieintruzywny, nie jest narzucana, a raczej wypracowywana we wspólnej pracy psychoterapeuty i pacjenta. W tym wypadku również dynamika pracy jest dostosowywana do potrzeb oraz możliwości emocjonalnych i poznawczych pacjenta.

 Krótkoterminowa Terapia Dystresu jest wspierającą formą leczenia zaburzeń adaptacyjnych i innych zespołów klinicznych związanych z doświadczeniem znaczącego dystresu. Celem Krótkoterminowej Terapii Dystresu jest wyuczenie adekwatnych sposób radzenia sobie zarówno z silnym, jak i przewlekłym stresem. W przebiegu programu terapeutycznego pacjent uczy się właściwie identyfikować sygnały z ciała i psychiki wskazujące na konieczność włączenia procedur antydystresowych. Uczymy też pacjentów jak identyfikować sytuacje (miejsca, zdarzenia, relacje) mogące być źródłem silnego / przewlekłego stresu i modelować ich poznawczą ocenę (i poprzez to zmniejszać ich niekorzystne, stresorodne oddziaływania).

 Kluczowym elementem programu terapeutycznego KTD jest poznanie, doświadczenie i nauczenia się przez pacjenta efektywnych technik relaksacyjnych. Krótkoterminowa Terapia Dystresu pozwala pacjentowi poczuć się lepiej już podczas samych zajęć – redukując napięcie psychosomatyczne zmniejsza natężenie objawów. Niezwykle ważnym elementem Krótkoterminowej Terapii Dystresu jest jej interaktywność – czynne zaangażowanie pacjenta w proces leczenia. Kluczowym celem KTD jest bowiem nie tylko uzyskania poprawy objawowej, ale i nauczenie naszych pacjentów umiejętności czynnej relaksacji.

PROZDROWOTNE ODDZIAŁYWANIA BEHAWIORALNE & OBNIŻENIE POZIOMU OBCIĄŻENIA DYSTRESEM

 Zaburzenia adaptacyjne są zespołem psychogennym ujawniającym się w odpowiedzi na doświadczenie utraty, towarzyszy im również silny stres sytuacyjny. Ostatnim etapem leczenia musi być więc próba zmniejszenia skali obciążenia dystresem często wzmagającym jeszcze cierpienia pacjenta.

 Kluczowe są tutaj dwa obszary oddziaływań:

•  Zapewnienie pacjentowi adekwatnego wsparcia społecznego – ważna jest współpraca z rodziną i innymi bliskimi emocjonalnie pacjentowi osobami. W sytuacji barku wystarczającego oparcia społecznego istotne są przedłużone oddziaływania terapeutycznego o charakterze psychoterapii wspierającej, średniookresowej;
• W sytuacji znaczącego obniżenia poziomu efektywności zawodowej pacjenta wskazane są następujące oddziaływania: zmniejszenie obciążeń zawodowych (zalecania do lekarza medycyny pracy/działu kadr), czasowe wycofanie pacjenta z aktywności zawodowej (skierowanie na zasiłek chorobowy), wsparcie instytucjonalne (zasiłek rehabilitacyjny, leczenie w ramach oddziaływań prewencyjnych).