Zaburzenia psychogenne jako następstwo pandemii.

Potencjalne zagrożenia dla zdrowia psychicznego osób poddanych dystresowi związanemu z doświadczeniem epidemii możemy przeanalizujemy w kontekście czasowym.

Określimy więc najpierw jakie dysfunkcje psychiczne mogą się ujawnić w pierwszym okresie (lub okresach w razie jej ponownych wybuchów) epidemii jako wyraz intensywnienie doświadczanego dystresu na bezpośrednie zagrożenie.

Potem zdefiniujemy potencjalne zagrożenia dla zdrowia psychicznego mogące być następstwem średniookresowo doświadczanego dystresu – wobec konieczności doświadczania sytuacji zagrożenia epidemicznego w okresie dłuższym niż 3 miesięcy (stałego, znaczącego, ale nie tak intensywnego jak w fazie ostrej).

Wreszcie opiszemy potencjalne zagrożenia dla zdrowia psychicznego mogące być następstwem długookresowego doświadczanego dystresu – sytuacji wielomiesięcznego (lub nawet kilkuletniego) trwania pandemii oraz co ważne jej następstw społecznych (np. trwałe zachwianie poczucia bezpieczeństwa zdrowotnego) oraz ekonomicznych (np. zachwianie stabilności finansowej, załamanie zawodowej szeregu jednostek).

Zaburzenia fazy pierwszej: kliniczny wyraz dezorganizującej reakcji psychicznej na nagły, przeciążający stres.

1. Ostra reakcja na stres
Nagła reakcja, duże nasilenie dyskomfortu psychicznego, wyraźnie pogorszony poziom funkcjonowania w różnych sferach życiowych w reakcji na doświadczenie stresu o skrajnym nasileniu (np. informacje o chorobie własnej lub bliskiego członka rodziny).
Kluczowe objawy: głównie lęk o dużym nasileniu, czasami z wyraźną somatyzacją (kołatania serca, przyspieszenie akcji serca, dławienie, duszność, tzw. „ gula w gardle”), niepokój psychoruchowy lub odrętwienie psychoruchowe, chwiejność nastroju, drażliwość, zachowania impulsywne, zaburzenia snu, brak łaknienia

2. Zaburzenia dysocjacyjne
Nagła reakcja, dezorganizacja zachowania, pogorszony poziom funkcjonowania w reakcji na doświadczenie stresu o skrajnym nasileniu.
Kluczowe objawy: derealizacja (poczucie nierealności otaczającej rzeczywistości, oglądania jej „jak za szybą” odczucie „bycia w śnie”, „bycia jak w filmie), osłupienie dysocjacyjne, amnezja dysocjacyjna (niepamięć dotycząca skrajnie stresujących wydarzeń), zachowania ucieczkowe

3. Zaburzenia adaptacyjne lękowe / depresyjne
Stopniowa narastająca reakcja, pogłębiający się dyskomfort psychiczny, pogarszający się poziom funkcjonowania w reakcji na doświadczenie stresu o umiarkowanym nasileniu.
Kluczowe objawy: pogorszenia samopoczucia, obniżony lub chwiejny nastrój, płaczliwość, myśli rezygnacyjne, wzmożony niepokój, poczucie zagrożenia, niepewność, spadek aktywności lub niepokój psychoruchowy, apatia, unikanie kontaktów interpersonalnych, pogorszenie jakości snu

4. Bezsenność
W fazie pierwszej krótkotrwałe, okazjonalne zaburzenia snu o zmiennym nasileniu (trwające od kilku do kilkunastu dni), spełniające kryteria bezsenności przygodnej; głównie trudności z zasypianiem, spłycenie snu, sen przerywany, skrócenie snu.

5. Ryzykowne używanie substancji psychoaktywnych (w tym alkoholu)
Przyjmowanie substancji psychoaktywnych mające charakter używania ryzykownego, którego celem jest krótkotrwałe zmniejszenie napięcia psychicznego oraz redukcja przykrych stanów emocjonalnych. Stan takowy może zarówno stwarzać ryzyko wystąpienia niepożądanych następstw behawioralnych i zdrowotnych jako i być prekursorem bardziej długoterminowych, utrwalonych zaburzeń związanych z nadużywaniem środków psychoaktywnych

Zaburzenia fazy drugiej: kliniczny wyraz dezorganizującej reakcji psychicznej na przedłużający się, przeciążający stres.

1. Zaburzenia stresowe pourazowe
Przedłużająca się, intensywna reakcja emocjonalna na stres o znacznym nasileniu np. ryzyko śmierci (swojej lub bliskich sobie osób) w sytuacji zachorowania na Covid-19, bycie świadkiem wielu zgonów pacjentów, sytuacji braku możliwości udzielania adekwatnej pomocy pacjentom Kluczowe objawy: nawracające, niechciane wspomnienia dotyczące doświadczonej sytuacji traumatycznej (flashback), współistniejący lęk, pogorszenie jakości snu (z koszmarami sennymi), wzmożona drażliwość, stale odczuwane napięcie emocjonalne, niepokój, odrętwienie psychiczne, apatia, wycofywanie się aktywności

2. Zaburzenia depresyjne na tle reaktywnym
Kontekst ujawnienia się związany z poważnym zaburzeniem poczucia bezpieczeństwa i stabilności: doświadczenie straty kogoś bliskiego (realne lub antycypowane); utrata pracy, bezpieczeństwa materialnego, możliwości realizacji ważnych zadań życiowych.
Kluczowe objawy: obniżenie nastroju, płaczliwość, myśli rezygnacyjne, spadek aktywności, apatia, spowolnienie psychoruchowe, pogorszenie jakości sny, napięcie emocjonalne, uczucie niepokoju

3. Zaburzenia lękowe mieszane / inne zespoły nerwicowe
Kontekst ujawnienia się związany z poczuciem stałej, intensywnej niepewności co do swojej sytuacji bytowej w różnych obszarach życia: bycia zdrowym / chorym, bezpieczeństwem rodziny, ryzykiem utraty pracy lub innych form degradacji materialnej
Kluczowe objawy: stale odczuwane napięcie emocjonalne, uczucie niepokoju, lęk wolnopłynący, napady lęku (z objawami somatyzacyjnymi), objawy fobijne (zwłaszcza związane z nadmiernym lękiem przed zarażeniem), myśli i czynności natrętne (dotyczące ryzyka zakażenia lub ryzyka śmierci), koszmary senne z lękowym wybudzaniem się

4. Neurastenia / zespół wzmożonej drażliwości
Stopniowa narastająca reakcja psychofizyczna będąca następstwem przedłużonej ekspozycji na dystres o znacznym nasileniu Kluczowe objawy: stale odczuwane napięcie emocjonalne, wzmożona drażliwość, niepokój, poczucie przeciążenia, chwiejność afektywna (zmienność emocji), uczucie znużenia, brak chęci do działania, anhedonia (ograniczenie zdolności do odczuwana radości). Czasami dołączające się: objawy somatyzacyjne (ucisk w klatce piersiowej, kołatania serca, duszności), napięciowe bóle głowy, pogorszenie jakości snu i łaknienie.

5. Bezsenność
W fazie drugiej reakcji na przewlekający się dystres: przedłużające się zaburzenia snu o zmiennym nasileniu (trwające od kilkunastu dni do kilku miesięcy), dalej jednak spełniające kryteria bezsenności przygodnej;
Kluczowe: trudności z zasypianiem, spłycenie snu, sen przerywany, skrócenie snu, czasami też wczesnoranne budzenie się, poczucie stałego niewyspania i zmęczenia, ale też okresy prawidłowego snu lub też obniżenia jakości snu w tylko jednym wymiarze (np. spłycenia ale bez skrócenia snu)

6. Zaburzenia somatyzacyjne & nerwice wegetatywne & zespoły bólowe na tle wegetatywnym
Reakcja somatyzacyjna jako nerwicowy wyraz przeciążenia przedłużającym się dystresem, często błędnie interpretowana jako wyraz zaburzeń somatycznych organizmu (np. zarażenia się wirusem) i przez dodatkowo wzmagająca dystres
Kluczowe objawy: „nerwica serca” (ucisk i bóle w klatce piersiowej, kołatania serca, tachykardia, duszność), biegunki na tle wegetatywnym, bóle brzucha, uczucie zatykania w gardle, napięciowe bóle głowy

7. Szkodliwe używanie substancji psychoaktywnych (w tym alkoholu)
Przyjmowanie substancji psychoaktywnych mające charakter używania ryzykownego lub szkodliwego, którego celem jest zmniejszenie napięcia psychicznego oraz redukcja przykrych stanów emocjonalnych; powtarzające się epizody spożywania alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych

Zaburzenia fazy trzeciej: kliniczny wyraz reakcji psychicznej na długoterminowy, przeciążający stres.

1. Neurastenia / zespół przewlekłego zmęczenia
Emocjonalny i psychosomatyczny wyraz przeciążenia długoterminowym dystresem, stan psychofizycznego wyczerpania organizmu w sytuacji braku możliwości niezbędnej regeneracji i odpoczynku (lub możliwości odcięcia się dystresu środowiskowego)
Kluczowe objawy: stale odczuwane zmęczenie, znużenie, apatia, poczucie braku energii, spadek aktywności, trudności w wykonywaniu podstawowych aktywności życiowych (w tym pracy zawodowej), pogorszenie jakości snu lub nadmierna senność, okresowo: wzmożona drażliwość, niepokój, napięcie emocjonalne

2. Mieszane zaburzenia depresyjne i lękowe
Emocjonalny i psychosomatyczny wyraz przeciążenia długoterminowym dystresem, z wyraźnie dostrzegalną (ale nie skrajnie nasiloną) symptomatologią lękową i depresyjną, swoiste „zejście” wcześniejszej reakcji adaptacyjnej depresyjnej lub lękowej
Kluczowe objawy: uczucie niepokoju, napięcia emocjonalnego, zwiewnego lęku, znużenia, smutku, rezygnacji, chwiejności nastroju. Często towarzyszą temu skargi typu somatyzacyjnego – suchość w ustach, bóle brzucha, objawy dyspeptyczne, kołatania serca, nadmierne pocenie się i szereg innych), czasami również pogorszenie jakości snu, nadmierna męczliwość, bóle mięśni i stawów

3. Zaburzenia stresowe pourazowe
Przedłużająca się, intensywna reakcja emocjonalna na stres o znacznym nasileniu np. ryzyko śmierci (swojej lub bliskich sobie osób) w sytuacji zachorowania na Covid-19, bycie świadkiem zgonów wielu pacjentów (pracownicy służby zdrowia), sytuacji braku możliwości udzielania adekwatnej pomocy pacjentom
Kluczowe objawy: nawracające, niechciane wspomnienia dotyczące doświadczonej sytuacji traumatycznej (flashback), współistniejący lęk, pogorszenie jakości snu (z koszmarami sennymi), wzmożona drażliwość, stale odczuwane napięcie emocjonalne, niepokój, odrętwienie psychiczne, apatia, wycofywanie się aktywności

4. Bezsenność
W fazie przewlekłego obciążenia dystresem ujawniają się długoterminowe (prawie codzienne) zaburzenia snu o znacznym nasileniu klinicznym, spełniają one kryteria bezsenności utrwalonej;
Kluczowe objawy: trudności z zasypianiem (w tym lęk przed zasypianiem), spłycenie snu, sen przerywany (wybudzenia), skrócenie snu, istotne ograniczenie ilości przesypianych godzin, poczucie bycia niewyspanym i zmęczonym w ciągu dnia, uczucie znużenia, spadek energii

5. Niektóre schorzenia psychosomatyczne (nadwaga / otyłość trzewna, nadciśnienie tętnicze, spastyczne zapalenie jelit)
W fazie trzeciej, długoterminowej ujawniają się również istotne dysfunkcje psychosomatyczne związane głównie z autonomiczną reakcją organizmu jednostki poddanej działaniu przelękłego, ciągłego stresu; nie bez znaczenia są tu niekorzystne zmiany wzorca behawioralnego osób pozostających w dystresie: np. antyzdrowotna modyfikacja diety, (zajadanie emocji, spożywanie słodyczy, korzystanie z jedzenia typu fast food), unikanie wyjść z domu, zmiana modelu wypoczynku (więcej czasu spędzanego na korzystanie z telewizji, komputera i Internetu), ograniczenie aktywności fizycznej, wycofywanie się z relacji interpersonalnych
Kluczowe schorzenia:
Otyłość i nadwaga – najbardziej prawdopodobne powikłanie psychosomatyczne, będące jedocześnie kluczowym czynnikiem ryzyka niekorzystnego przebiegu zachorowania na Covid-19