Zespół Wypalenia Zawodowego według przyjętej przez Światową Organizację Zdrowia aktualnej Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-11) opisywany jest jako zespół czynników wpływających niekorzystnie na stan zdrowia, sam w sobie będący podstawą do podjęcia interwencji medycznej.
Według WHO wypalenie zawodowe nie jest więc chorobą czy też stanem chorobowym sensu stricto. Ponieważ jednak jest ono czynnikiem mogącym wpływać w sposób bardzo istotny na stan zdrowia (jako czynnik ryzyka szeregu chorób), to zdiagnozowanie zespołu wypalenia zawodowego u pacjenta wymaga podjęcia złożonego postępowania terapeutycznego.
Zdefiniujmy więc:
1. Czym jest zespół wypalenia zawodowego.
2. Jakie są najistotniejsze objawy zespołu wypalenia zawodowego.
3. Jaki jest kontekst etiologiczny wystąpienia zespołu wypalenia zawodowego.
4. Jakie mogę być niekorzystne następstwa zdrowotne doświadczenia zespołu wypalenia zawodowego.
5. Jakie powinno być postępowanie terapeutyczne wobec zdiagnozowania u pacjenta zespołu wypalenia zawodowego.
Zespół wypalenia zawodowego to wieloobjawowy syndrom będący następstwem doświadczania chronicznego dystresu związanego z wykonywaniem pracy zawodowej.
Zgodnie z klasyczną symptomatologią Zespołu Wypalenia Zawodowego jego objawy związane są z trzema podstawowymi syndromami klinicznymi: wyczerpaniem emocjonalnym (emotional exhaustion), depersonalizacją (depersonalization) i obniżonym poczuciem dokonań osobistych (reduced personal accomplishment).
Model ten stworzony został przez Christine Maslach – autorkę koncepcji wypalenia zawodowego w kontekście opisu podstawowych syndromów.
1. Wyczerpanie emocjonalne objawia się zniechęceniem do pracy, coraz mniejszym zainteresowaniem sprawami zawodowymi oraz drastycznie obniżoną aktywnością zawodową. Towarzyszy temu obniżenie nastroju, pesymistyczna ocena rzeczywistości, stałe napięcie psychofizyczne, wzmożona drażliwość, dokuczliwy niepokój, wybuchowość. Do innych objawów syndromu wyczerpania emocjonalnego należą: poczucie całkowitego braku energii, stan wyczerpania (objawy asteniczne), apatia, anhedonia.
W późniejszym okresie ujawniają się w pełni nasilone objawy neurasteniczne (chroniczne zmęczenie, chwiejność afektywna, bezsenność) oraz psychosomatyczne (napięciowe bóle głowy i mięśni, zaburzenia gastryczne, neuropochodne nadciśnienie tętnicze, spadek odporności).
2. Swoista depersonalizacja (nietożsama jednak z takowym objawem klinicznym) objawiająca się głównie obojętnością i dystansowaniem się wobec jakichkolwiek obowiązków zadań zawodowych. Narastająca niechęć do czynnego zajmowania się problemami klientów (lub innymi zadaniami), unikanie pracy oraz próba maksymalnego obniżenia zaangażowania w pracę.
Depersonalizacja początkowo objawia się powierzchownością, skróceniem czasu i sformalizowaniem kontaktów z klientami. Towarzyszy jej czasami (w późniejszym etapie) intensywna niechęć do wszelakiej aktywności interpersonalnej (w wymiarze zawodowym), instrumentalne traktowanie klientów oraz obwinianie ich za wszelakie niepowodzenie w pracy. W autoopisie aktywności zawodowej osoby wypalone są cyniczne, zgorzkniałe a czasami wręcz wrogo nastawione do pracy – jest to związane z mechanizmem dystansowania się do niej.
Depersonalizacja (czyli uprzedmiotowienie) jest więc nieświadomą próbą zwiększenia psychicznego dystansu wobec zadań i osób (klientów, pacjentów) w obszarze zawodowym.
W bardzo nasilonej formule w relacjach zawodowych z ludźmi może ona przyjmować skrajne formy zachowań: zarówno agresywnych (konflikty ze współpracownikami i klientami, stale odczuwana wrogość), jak i ucieczkowych (opuszczanie pracy, nadużywanie środków psychoaktywnych w pracy).
3. Obniżenie poczucia dokonań osobistych jest tendencją do widzenia swojej pracy w negatywnym świetle.
Objawia się to niezadowoleniem z osiągnięć w pracy, przeświadczeniem o braku kompetencji zawodowych, utratą wiary we własne możliwości, poczuciem niezrozumienia ze strony przełożonych, stopniową utratą zdolności do rozwiązania pojawiających się problemów i niemożnością przystosowania się do trudnych warunków zawodowych.
Towarzyszy temu spadek zdolności do adekwatnej oceny nowych sytuacji (w obszarze zawodowym), trudność w przyswajaniu nowej wiedzy, subiektywne poczucie obniżenia potencjału intelektualnego, obniżenie dotychczasowej sprawności zawodowej (w obszarze dostępnych kompetencji poznawczych), wycofanie się z prób zdobywania nowych kwalifikacji, błędy poznawcze (w tym błędne decyzje zawodowe).
Kontekst ujawnienia się syndromu wypalenia zawodowego badany jest od kilkudziesięciu lat zarówno przez badaczy akademickich (psychologów społecznych, psychologów pracy), jak i praktyków medycyny (psychologów klinicznych, psychiatrów) oraz specjalistów od zarządzania zasobami ludzkimi.
Model etiologiczny opisujący czynniki ryzyka wystąpienia zespołu wypalenia zawodowego ulega stopniowej modyfikacji. Początkowo zakładano, iż dotknięte nim są głównie osoby pracujące w zawodach, których istotą jest z obciążająca emocjonalnie praca z ludźmi.
Zaliczano do nich tak zwane zawody pomocowe (misyjne) – możemy tu wymienić pracowników służby zdrowia, instytucji opiekuńczych, instytucji edukacyjnych czy też służb mundurowych.
Dziś już wiemy, że każda praca związana z częstą koniecznością podejmowania wiążących decyzji, wzmożoną odpowiedzialnością za innych (zarówno klientów, jak i współpracowników), intensywnymi, częstymi kontaktami interpersonalnymi czy stałym naciskiem na efektywność stwarza ryzyko wystąpienia Zespołu Wypalenia Zawodowego.
Pamiętajmy więc – Zespół Wypalenia Zawodowego może w równej mierze dotknąć poddanego presji pracownika sprzedaży, zaangażowaną w swoją pracę pielęgniarkę, wolontariusza organizacji ekologicznej, władczego i nieumiejącego odpoczywać dyrektora, przeciążonego służbami policjanta i dziesiątki innych typów zawodowych.
Naszym zadaniem jest ocena – czy objawy, z jakimi do nas zgłasza się pacjent, mają związek z wykonywaną przez niego pracą zawodową, wynikają z niej, są przez nią właśnie spowodowane. Czy też deklarowane wypalenie zawodowe (a raczej jego objawy) są raczej wtórnym syndromem innych poważnych dolegliwości psychofizycznych – depresji, dystymii, neurastenii, niedoczynności tarczycy cukrzycy czy też innych zespołów metabolicznych?
Więcej o złożonej etiologii Zespołu Wypalenia Zawodowego tutaj.
Następstwa zdrowotne Zespołu Wypalenia Zawodowego dla zdrowia psychicznego i fizycznego są wielorakie, długoterminowe i znacząco niekorzystne.
Dlaczego?
Zespół Wypalenia Zawodowego musimy bowiem traktować jako źródło przewlekłego dystresu o znacznym nasileniu z adekwatnymi dla takowego stanu następstwami klinicznymi. Jest on długoterminowym, szkodliwym dla zdrowia determinantem środowiskowym – porównywalnym do skali obciążeń będących efektem stałej ekspozycją w pracy na nadmierny hałas, gorąco, zimno, szkodliwe substancje chemiczne, smog czy też nadmierne zapylenie.
Do najczęstszych następstw psychicznych Zespołu Wypalenia Zawodowego należą: bezsenność, zespoły neurasteniczne (zwłaszcza zespół przewlekłego zmęczenia), reaktywne zespoły depresyjne i lękowo-depresyjne, zespoły somatyzacyjne i nerwice układowe, zespoły używania szkodliwego i ryzykownego środków psychoaktywnych oraz uzależnieniami behawioralnymi.
Do najczęstszych następstw psychosomatycznych Zespoły Wypalenia Zawodowego należą: neurogenne zespoły przeciążeniowo-bólowe (w tym napięciowe bóle głowy), nadwaga i otyłość trzewna, nadciśnienie tętnicze na tle wegetatywnym, zespół jelita drażliwego, astenia (wraz z osłabieniem odporności na zachorowania) i szereg innych schorzeń z etiologią psychosomatyczną.
Więcej w konotacjach pomiędzy Zespołem Wypalenia Zawodowego a wystąpieniem chorób psychosomatycznych przeczytasz tutaj.
Postępowanie terapeutyczne wobec osób ze stwierdzonym Zespołem Wypalenia Zawodowego musi być adekwatnie intensywne, złożone oraz zindywidualizowane.
Oznacza to po pierwsze, iż pod żadnym pozorem nie możemy ignorować sygnałów wskazujących na narastające objawy dystresu związanego z doświadczaniem przez pacjenta (pracownika, klienta) zespołu wypalenia zawodowego.
Po drugie nasze oddziałania muszą być wiec wielopoziomowe.
– Na poziomie interwencyjnym dotyczą one zarówno prób zmniejszenia szkodliwych czynników środowiskowych w samym miejscu pracy (to zadania dla działów kadr), ale i też nieadekwatnych wzorców nawykowych osób dotkniętych wypaleniem zawodowym (to już oddziaływania psychologiczne).
– Na poziomie terapeutycznym staramy się zmniejszyć stopień nasilenia dystresu oraz trwale zmodyfikować dysfunkcjonalne schematy poznawcze pacjenta.
– Na poziomie klinicznym leczymy schorzenia psychogenne i psychosomatyczne będące następstwem zespołu wypalenia zawodowego.
Całościowy program diagnozy i leczenia Zespołu Wypalenia Zawodowego – tutaj.