Diagnoza ma charakter złożony i wielostopniowy – pozwala to na ocenę skali nasilenia problemu oraz wybór najbardziej adekwatnej metody postępowania terapeutycznego. 

DIAGNOZA KLINICZNA (OBJAWOWA)

 Zgodnie z klasyczną symptomatologią Zespołu Wypalenia Zawodowego jego objawy związane są z trzema bazowymi syndromami klinicznymi: wyczerpaniem emocjonalnym (emotional exhaustion), depersonalizacją (depersonalization) i obniżonym poczuciem dokonań osobistych (reduced personal accomplishment)

 Objawy emocjonalne (wynikające z wyczerpania emocjonalnego): 

• Stałe napięcie emocjonalne, drażliwość, nadmierne zniecierpliwienie, wybuchowość, niepokój, chwiejność nastroju, płaczliwość, przygnębienie, smutek, stałe znużenie, poczucie braku energii, stan wyczerpania (objawy asteniczne), apatia, anhedonia, ksobność, zobojętnienie, bezsenność, bóle głowy (napięciowe), niestabilne ciśnienie tętnicze (wegetatywne, napięciowe), zaburzenia gastryczne (somatyzacyjne, napięciowe).

 Objawy poznawcze (wynikające z depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych):

• Trudność w koncentracji uwagi, gonitwa myśli, spadek zdolności do adekwatnej oceny nowych sytuacji (w obszarze zawodowym), trudność w przyswajaniu nowej wiedzy, subiektywne poczucie obniżenia potencjału intelektualnego, subiektywne pogorszenie funkcji pamięci, obniżenie dotychczasowej sprawności zawodowej (w obszarze dostępnych kompetencji poznawczych), wycofanie się z prób zdobywania nowych kwalifikacji, błędy poznawcze (w tym błędne decyzje zawodowe).

 Objawy behawioralne (wynikające z depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych):

• Nadmiernie krytyczny stosunek do wykonywanej pracy, znaczące trudności w wykonywaniu zadań zawodowych, zbyt częsta absencja w pracy, złe zarządzanie czasem, negatywna ocena wykonywanych zadań zawodowych, nadmierny dystans do wykonywanych aktywności zawodowych (z cyniczną oceną ich sensu i wartości społecznej), dystansowanie się od innych ludzi (w tym również od klientów / pacjentów / podopiecznych), instrumentalne traktowanie innych ludzi (w tym klientów / pacjentów / podopiecznych), obojętność wobec klientów (pacjentów), brak zaufania w relacjach, nadmierna podejrzliwość, stale odczuwana niechęć do innych ludzi, wrogość, cynizm, konflikty ze współpracownikami i klientami.

DIAGNOZA: OCENA WYSTĄPIENIA CZYNNIKÓW WZMOŻONEGO RYZYKA ŚRODOWISKOWEGO 

 Typ I: Ryzyko / obciążenia środowiskowe związane z wykonywaniem określonych typów zawodów.  

• Wykonywanie zawodów związanych z bardzo dużym zakresem odpowiedzialności, koniecznością stałej mobilizacji, narażeniem na znaczące przeciążenie emocjonalne, z wysokim poziomem oczekiwań społecznych, trudnościami w obszarze relacji interpersonalnych z klientem (pacjentem / podopiecznym), ekspozycją na sytuacje skrajnie traumatyczne (np. śmierć, przemoc, cierpienie) szczególne często gdy w pracy brak jest wsparcia ze strony przełożonych, dochodzi do konfliktów pomiędzy pracownikami, praca jest źle zorganizowana, chaotyczna, okresami nadmiarowa (błędy w organizacji pracy i zarządzaniu pracownikami);
• Osoby wykonujące zawody medyczne: lekarz, lekarz dentysta, pielęgniarka, położna, ratownik medyczny, psychoterapeuta, psycholog, logopeda, fizjoterapeuta, asystent stomatologiczny, sanitariusz;
• Osoby wykonujące inne zawody związane z opieką: opiekun osoby niepełnosprawnej, opiekuna seniora, opiekun środowiskowy, pracownik socjalny, pedagog, nauczyciel, mediator;
• Służby mundurowe: policjant, strażak, żołnierz, pracownik służb więziennych, pracownik służb celnych, pracownik służb skarbowych, pracownik straży miejskiej.

 Typ II. Ryzyko / obciążenia środowiskowe związane z określonym kontekstem / schematem pracy zawodowej. 

• Wykonywanie pracy związanej z nadmierną presją zadań, naciskiem na zbyt szybką realizację zleconych zadań, permanentnym brakiem adekwatnej ilości czasu potrzebnego na wykonanie określonych zadań, nadmiarem zleconych zadań;
• Wykonywanie pracy związanej z częstą koniecznością modyfikowania schematu wykonywanych zadań, wykonywania pracy w warunkach stałej presji zmian technologicznych;
• Kontekst dodatkowy: nieadekwatne (do realnych możliwości pracownika) oczekiwania przełożonych, manipulacyjny wzorzec zarządzania przez przełożonych personelem, brak wsparcia ze strony przełożonych, mobbing ze strony przełożonych lub współpracowników;
• Zawody związane ze stałą presją na realizację (narastających) zadań biznesowych: pracownicy sprzedaży, przedstawiciele handlowi, przedstawiciele medyczni, marketingowcy, logistycy, pracownicy działów kadr, szkoleniowcy;
• Zawody wymagające stałego (lub bardzo częstego) modyfikowania kompetencji merytorycznych: programiści, analitycy danych, administratorzy bezpieczeństwa informacji, analitycy finansowi, inżynierowie projektów, inżynierowie działów R&D.

 Typ III. Ryzyko / obciążenia środowiskowe związane z określonym kontekstem / schematem pracy zawodowej 

• Praca / bycie w rolach zawodowych o bardzo dużym zakresie odpowiedzialności, praca związana ze stałą koniecznością podejmowania istotnych decyzji (w tym definiowania strategii działania), stałą ekspozycją na ocenę innych (podwładnych, przełożonych, klientów, konkurentów), niemożnością przyznania się do braku adekwatnej wiedzy lub kompetencji do wykonania określonego zadania, narażeniem na konflikty z podwładnymi lub osobami na podobnym stanowisku;
• Kadra dyrektorska, kadra kierownicza, menadżerowie, inne osoby zarządzające zespołami ludzkimi (w szczególności osoby zarządzające zespołami transgranicznymi);
• Osoby prowadzące własną działalność biznesową (kierujące firmą i zespołami ludzi), osoby ponoszące finansowe ryzyko, odpowiedzialne za przedsiębiorstwa i zatrudnionych tam ludzi;

 Inne (sytuacyjne) czynniki ryzyka wystąpienia Zespołu Wypalenia Zawodowego nie związane bezpośrednio z pracą zawodową, ale zwiększające znacząco prawdopodobieństwo wystąpienia takowych objawów. Przyczyną tego może jednoczasowe doświadczenia przeciążenia w obszarze zawodowym (już wcześniej obecnego i dotychczas akceptowalnego, ale w nowej sytuacji skutkującego wystąpieniem Zespołu Wypalenia Zawodowego) i innych czynników środowiskowych będących źródłem nasilonego dystresu (działanie skojarzone dystresu). Należą do tych czynników:

• Znaczące trudności w obszarze osobistym, rodzinnym i społecznym;
• Poważne, osobiste problemy zdrowotne (fizykalne) znacząco ograniczające zdolność do pełnej aktywności zawodowej;
• Poważne, osobiste problemy psychiczne znacząco ograniczające zdolność do pełnej aktywności zawodowej (w tym kryzys wartości, kryzys duchowy, załamanie struktur obronnych);
• Poważne, osobiste problemy relacyjne: konflikty z partnerem, separacja, rozwód, istotne problemy wychowawcze;
• Poważne osobiste problemy finansowe znacząco naruszające poczucie bezpieczeństwa;
• Znacząco zwiększona ilość obowiązków pozazawodowych związana np. z wychowywaniem małych dzieci, opieką nad osobami przewlekle chorymi, opieką nad osobami starszymi;
• Trudność w pogodzeniu obowiązków zawodowych i rodzinnych (brak wsparcia ze strony innych osób, małe rezerwy czasowe lub finansowe);
• Śmierć lub poważna choroba osób bliskich lub inne problemy rodzinne znacząco naruszające osobiste poczucie bezpieczeństwa;
• Poczucie znaczącej niestabilności w wymiarze ekonomicznym lub statusowym (dotyczące całej grupy zawodowej, firmy lub personalnie odczuwane przez jednostkę);
• Niski poziom uznania społecznego lub niechęć otoczenia dla wykonywanej przez pacjenta pracy zawodowej;
• Bycie członkiem nieakceptowanej (zwłaszcza w przez innych członków grupy zawodowej) grupy etnicznej, narodowej, religijnej lub tożsamościowej.

DIAGNOZA WZORCA NAWYKOWEGO

 Analiza występowania nieadekwatnych wzorców nawykowych oraz określonych predyspozycji osobowościowych pod kątem zwiększonego ryzyko ujawnienia się Zespołu Wypalenia Zawodowego. Ze względu na kluczowe znaczenia czynników środowiskowych w etiologii Zespołu Wypalenia Zawodowego znaczenie predyspozycji osobniczych jest nieco mniej znaczące. Ważniejsze są tutaj wypracowane dysfunkcjonalne schematy nawykowe mogące wchodzić w niekorzystną interakcję z potencjalnie dystresowymi obszarami środowiska zawodowego. Ocena ryzyka wystąpienia nieadekwatnych zachowań nawykowych radzenia sobie z dystresem (przewlekłym stresem) i nadmiernym przeciążeniem w obszarze zawodowym:

• Nawyk nadmiernej koncentracji na zadaniach w pracy (zbyt mocna identyfikacja z zadaniami);
• Nawyk nadmiernego przedłużania aktywności zawodowej (spędzania zbyt wielu godzin w pracy, rezygnacji z przynależnych pracownikom przerw);
• Brak nawyku jasnego definiowania granic pomiędzy obszarami życia prywatnego a sferą aktywności zawodowej;
• Nawyk przenoszenia zadań zawodowych do życia prywatnego (tzw. „branie pracy do domu”);
• Nawyk podejmowania aktywności zawodowej w dni wolne od pracy (podczas weekendów i wakacji);
• Brak nawyku odpoczywania i relaksu;
• Nawyk skracania snu;
• Brak nawyku fizycznej aktywności (jako ważnego czynnika odreagowania stresu);
• Brak nawyku regularnego spożywania pełnowartościowych posiłków;
• Nawyk rozładowania napięcia emocjonalnego związanego z pracą przy pomocy środków psychoaktywnych (np. alkoholu).

 Ocena ryzyka wystąpienia potencjalnie ryzykownych predyspozycji osobowościowych.

•  Wzorzec osobowości anty-zależny: nad-odpowiedzialność, nieumiejętność przyznania się do niewiedzy, słabości, zmęczenia, porażki, niechęć do przyjmowania pomocy od innych, branie wszystkiego na siebie, trudność w zaakceptowaniu jakiejkolwiek słabości (również w obszarze zawodowym), nieufność wobec ludzi i struktur;
•  Wzorzec osobowości narcystyczny: nadmierna koncentracja na wynikach, nadmierna potrzeba odniesienia sukcesu, nadmierna potrzeba bycia dostrzeżonym i podziwianym (również w obszarze zawodowym), konfliktowość, trudność w znoszeniu porażek, skłonność do przeciążania siebie samego i współpracowników obowiązkami zawodowymi;
•  Wzorzec zachowania typu A (zazwyczaj występujący u osób z predyspozycją do antyzależności i narcyzmu): stały wysoki poziom stresu, nadmierna koncentracja na rywalizacji i karierze zawodowej, złe znoszenie jakichkolwiek porażek zawodowych, presja na wynika, nieumiejętność odpoczynku, nadmierna presja czasu, niehigieniczny tryb życia (ograniczanie snu, brak urlopów, praca w weekendy);
•  Wzorzec osobowości anankastyczny: nadmierna skrupulatność, zbyt dokładne wykonywanie powierzonych zadań zawodowych, nieumiejętność odpuszczania sobie nawet mało ważnych zadań, trudność z przerywaniem aktywności zawodowej w sytuacji niezrealizowania powierzonych zadań, nadmierna sumienność (mogąca prowadzić do manipulacyjnego wykorzystywania jej przez zwierzchników);
•  Wzorzec osobowości zależny: nieumiejętność odmawiania (zarówno przełożonym, współpracownikom jak i klientom), trudność w stawianiu adekwatnych granic, skłonność do brania na siebie nadmiaru obowiązków (z lęku przed utratą życzliwości innych osób), podatność na manipulację.

DIAGNOZA ETIOLOGICZNO-RÓŻNICOWA 

 Analiza objawowo-etiologiczna celem wykluczenia innych zaburzeń mogących przebiegać z podobnym do Zespołu Wypalenia Zawodowego obrazem objawowym. Należy ocenić czy prezentowane przez pacjenta objawy:

• w sposób szczególny związane są z wykonywaną pracą zawodową i są jej następstwem;
• czy też może wystąpiły przed ujawnieniem się cech wypalenia zawodowego i wtedy jest ono wywołane przez dysfunkcjonalny stan psychofizyczny pacjenta.

 Zespoły kliniczne w przebiegu, których mogą być prezentowane objawy zbliżone do zespołu wypalenia zawodowego:

•  Neurastenia: zarówno zespół wzmożonej drażliwości jak i neurogenny zespół przewlekłego zmęczenia;
•  Zaburzenia afektywne: zaburzenia depresyjne (w tym depresja sezonowa), dystymia;
•  Zaburzenia lękowe: zespół lęku uogólnionego, zaburzenia lękowe i depresyjne mieszane, zaburzenia anankastyczne;
•  Zespół przewlekłego zmęczenia (CFS).

 Diagnoza objawowo-etiologiczna występowania zespołów klinicznych mogących być powikłaniem Zespołu Wypalenia Zawodowego. Zespół Wypalenia Zawodowego powinien być traktowany jako przewlekły czynnik dystresowy o znacznym nasileniu. Może więc on prowadzić do wystąpienia całego szeregu schorzeń psychogennych oraz psychosomatycznych będących jego następstwem i powikłaniem. To one są zazwyczaj powodem podjęcia bardziej intensywnego postępowania terapeutycznego – zogniskowanej psychoterapii, farmakoterapii oraz oddziaływań fizjoterapeutycznych.

 Należy więc zdiagnozować czy w przebiegu Zespołu Wypalenia Zawodowego (jako jego następstwo) nie ujawniły się następujące schorzenia:

• Bezsenność; Zaburzenia rytmu dobowego;
• Neurastenia: zarówno zespół wzmożonej drażliwości jak i neurogenny zespół przewlekłego zmęczenia;
• Zaburzenia afektywne: zaburzenia depresyjno-lękowe oraz reaktywny epizod depresyjny;
• Zaburzenia nerwicowe: zaburzenia somatyzacyjne, nerwice układowe, zespół lęku uogólnionego;
• Nadużywanie środków psychoaktywnych;
• Behawioralne zespoły uzależnień (hazard, gry komputerowe, zakupoholizm);
• Psychogenne zespoły bólowe: napięciowe bóle głowy, napięciowe bóle mięśni;
• Zespoły przeciążeniowo-bólowe: zespoły przeciążeniowo-zwyrodnieniowe kręgosłupa szyjnego, zespoły przeciążeniowo-zwyrodnieniowe kręgosłupa lędźwiowego;
• Nadciśnienie tętnicze na tle neurogennym; Choroba wieńcowa;
• Colitis spastica; Choroba refluksowa;
• Jedzenie nawykowe; Otyłość brzuszna.

POSTĘPOWANIE TERAPEUTYCZNE 

PROZDROWOTNE ODDZIAŁYWANIA BEHAWIORALNE / OBNIŻENIE POZIOMU OBCIĄŻENIA DYSTRESEM

 Zespół Wypalenia Zawodowego jest jednoznacznym przejawem przeciążenia związanego w wykonywaniem aktywności zawodowej. Może być ono związane z samymi (potencjalnie szkodliwymi) warunkami pracy zawodowej jak i też nieadekwatnym sposobem funkcjonowania pacjenta w obszarze zawodowym.

 Pierwszym etapem postępowania terapeutycznego musi być wobec tego zmniejszenia przeciążenia w obszarze zawodowym i następcze wdrożenie innych oddziaływań leczniczych. Kluczowe są tutaj dwa obszary oddziaływań:

1.  Zalecenie zmniejszenia obciążeń zawodowych poprzez sformułowanie wniosków i zaleceń do medycyny pracy lub działu kadr o konieczności: zmiany stanowiska pracy, modyfikacji systemu pracy, zmniejszenia poziomu obciążeń zadaniami zawodowymi, zmniejszenia ilości godzin pracy, zmniejszeniu poziomu narażenia na czynniki szkodliwe
2.  Czasowe wycofanie pacjenta z aktywności zawodowej poprzez: urlop zdrowotny (tylko niektóre grupy zawodowe), stwierdzenie czasowej niezdolności do pracy (skierowanie na zasiłek chorobowy, rehabilitacyjny, leczenie w ramach oddziaływań prewencyjnych)

 W schemacie postępowania terapeutycznego w przebiegu Zespołu Wypalenia Zawodowego zmniejszenie przeciążenia emocjonalnego poprzez jakąś formę modyfikacji środowiska pracy jest traktowane jedynie jako wstępny etap leczenia pacjenta. Niezbędnym jest podjęcie przez niego dalszych procedur leczniczych. 

 Jedynym wyjątkiem od takowego schematu postępowania może być sytuacja, w której zespół wypalenia zawodowego stwierdzony u pacjenta jest wynikiem skrajnego przekraczania standardów w miejscu pracy, np. doświadczenia przez niego zachowań mobbingowych czy też zachowań przemocowych (również ze strony klientów / pacjentów), drastycznego przekroczenia godzin pracy, ciągłego narażenia na doświadczenia traumatyczne. 

CZYNNA PROFILAKTYKA:  

TRENING UMIEJĘTNOŚCI RADZENIA SOBIE Z DYSTRESEM / TERAPIA ZMIANY ANTYZDROWOTNYCH NAWYKÓW 

 Trening umiejętności radzenia sobie z dystresowymi wzorcami behawioralnymi w przebiegu Zespołu Wypalenia Zawodowego ma na celu przemodelowanie nieadekwatnych (czy wręcz szkodliwych) schematów poznawczych pacjenta. Zakładamy, iż nie zawsze samo tylko wyłączenie pacjenta z obciążającej go aktywności zawodowej będzie w pełni wystarczające. Musimy dokonać modyfikacji jego sposobu myślenia, który wcześniej doprowadził do tak szkodliwych i niekorzystnych dla jego zdrowia zachowań związanych z wykonywaniem pracy zawodowej.  

 Terapia Zmiany Antyzdrowotnych Nawyków jest metodą wspierającą w procesie terapii Zespołu Wypalenia Zawodowego. 

 Jest ona wdrażana w sytuacjach, w których wystąpienie objawów Zespołu Wypalenia Zawodowego związane jest z nieprawidłowymi wzorcami nawykowymi pacjenta, na przykład: pracoholicznym wzorcem zachowania, zależnościowym schematem relacji zawodowej, nadmiernie prozadaniowym schematem aktywności zawodowej.

 Terapia Zmiany Antyzdrowotnych Nawyków pozwala na modyfikację nieadekwatnych, szkodliwych wzorców zachowania pacjenta. W procesie leczenia aktywne oddziaływania psychologiczne terapeuty skoncentrowane są na przemodelowaniu antyzdrowotnych schematów poznawczych i behawioralnych pacjenta. Terapia ma charakter interakcyjny – oczekiwane jest czynne zaangażowanie pacjenta w proces zmiany i jego gotowość do realizacji zadań terapeutycznych. 

 Terapia Zmiany Antyzdrowotnych Nawyków ma charakter czynnej profilaktyki dystresu i związanych z nim zaburzeń psychosomatycznych – w tym Zespołu Wypalenia Zawodowego.

KRÓTKOTERMINOWA TERAPIA DYSTRESU 

 Krótkoterminowa Terapia Dystresu jest wspierającą formą leczenia zespołów klinicznych będących następstwem przeciążenia psychosomatycznego wynikającego z Zespołu Wypalenia Zawodowego. Celem Krótkoterminowej Dystresu jest wyuczenie adekwatnych sposób radzenia sobie z przewlekłym stresem będącym zarówno objawem jaki i następstwem Zespołu Wypalenia Zawodowego. W przebiegu programu terapeutycznego pacjent uczy się właściwie identyfikować sygnały z ciała i psychiki wskazujące na konieczność włączenia procedur antydystresowych. Uczymy też pacjentów jak identyfikować sytuacje (miejsca, zdarzenia, relacje) mogące być źródłem silnego / przewlekłego stresu i modelować ich poznawczą ocenę (i poprzez to zmniejszać ich niekorzystne, stresorodne oddziaływania).

 Kluczowym elementem programu terapeutycznego KTD jest poznanie, doświadczenie i nauczenia się przez pacjenta efektywnych technik relaksacyjnych. 

 Techniki relaksacyjne są dostosowywane do indywidualnych potrzeb pacjenta oraz jego preferencji co do sposobów relaksacji (np. ilości dostępnego czasu, miejsca gdzie może być prowadzona relaksacja). Techniki relaksacyjne wybierane są po określeniu w jaki sposób organizm pacjenta reaguje na przeciążenie stresem – ważnym jest zbadania czy dominuje mięśniowo-bólowa reakcja na stres czy przeważają reakcje somatyzacyjne. Pozwala nam to na wybór ergotropicznych lub trofotropicznych metod czynnej relaksacji – zindywidualizowanie ich pod kątem dominujących objawów dystresu u pacjenta (np. ich umiejscowienia – napięcie odczuwane w mięśniach + złość, ucisk w klatce, zatykanie, duszność + wzmożony niepokój i lęk, ciężkość głowy, ból karku i głowy + stałe podenerwowanie i irytacja, inne konstelacje objawowe). 

 Krótkoterminowa Terapia Dystresu pozwala pacjentowi poczuć się lepiej już podczas samych zajęć – redukując napięcie psycho-somatyczne zmniejsza natężenie objawów. Niezwykle ważnym elementem Krótkoterminowej Terapii Dystresu jest jej interaktywność – czynne zaangażowanie pacjenta w proces leczenia. Kluczowym celem KTD jest bowiem nie tylko uzyskania poprawy objawowej, ale i naszych nauczenie pacjentów umiejętności czynnej relaksacji. 

 Reframing poznawczy wsparty efektywnie prowadzonymi oddziaływaniami relaksacyjnymi daje szansę na swoiste „uodpornienie” na czynniki stresorodne. Dzięki temu możemy łatwiej identyfikować źródła dystresu, nauczyć się ich unikać czy lepiej się przed nimi chronić, wreszcie inaczej (mniej destrukcyjnie) ich doświadczać.

FARMAKOTERAPIA

 W sytuacji wystąpienia Zespołu Wypalenia Zawodowego nie powikłanego jakimikolwiek współistniejącymi zaburzeniami psychogennymi lub schorzeniami psychosomatycznymi brak jest wskazań do podjęcia farmakoterapii. Leczenie farmakologiczne w przebiegu Zespołu Wypalenia Zawodowego jest i może być prowadzone w następujących w sytuacjach:

Znaczące nasilenie objawów doświadczanego dystresu i napięcia emocjonalnego spełniające kryteria kliniczne zaburzeń neurastenicznych lub zaburzeń adaptacyjnych lękowo-depresyjnych;

• Cel – doraźna poprawa samopoczucia pacjenta, zmniejszenie dyskomfortu, poprawa jakości funkcjonowania, obniżenie ryzyka powikłań psychosomatycznych lub wystąpienia innych zaburzeń psychicznych;
• Założenie terapeutyczne: ograniczony czas trwania farmakoterapii (tylko celem zmniejszenia dotkliwości odczuwanych przez pacjenta objawów); unikanie leków niosących za sobą ryzyko uzależnienia (czyli klasycznych leków uspokajających – benzodiazepin); rozważenia włączenia leków zmniejszających natężenie somatycznych korelatów dystresu (np. kołatania serca, potliwości);

 Wystąpienie innych niż neurastenia i zaburzenia adaptacyjne zaburzeń psychicznych takich jak: bezsenność, zaburzenia lękowe, zaburzenia somatyzacyjne, epizod depresji reaktywny, nadużywanie środków psychoaktywnych (w tym alkoholu i leków uspokajanych), psychogenne bóle głowy

• Cel – stabilizacja samopoczucia długoterminowa, zmniejszenie odczuwanego cierpienia, obniżenie ryzyka utrwalenia się objawów;
• Założenia: czas trwania farmakoterapii aż do ustąpienia objawów współistniejących zaburzeń; jednoczasowe włączenie innych form leczenia, np. średniookresowej psychoterapii poznawczo-behawioralnej;
• Leczenie farmakologiczne w obu powyższych sytuacjach jest prowadzone przez lekarza – specjalistę psychiatrę.  

3. Wystąpienie lub nasilenie się dolegliwości o charakterze psychosomatycznym: nadciśnienia tętniczego na tle wegetatywnym, zaburzenia jedzenia (jedzenie nawykowe, nadwaga, otyłość będąca wyrazem reakcji dystresowej), colitis spastica, zgaga, zespoły przeciążeniowo-bólowe, zespół przewlekłego zmęczenia (CFS, chronic fatigue syndrome).

 W każdej z tych sytuacji niezbędnym jest podjęcie leczenia u właściwego lekarza specjalisty. Jednocześnie należy wdrożyć postępowanie mające na celu zmniejszenie poziomu obciążenia emocjonalnego i redukcję dystresu środowiskowego  

INNE ODZIAŁYWANIA TERAPEUTYCZNE

 W sytuacji stwierdzania zespołów klinicznych będących powikłaniem Zespołu Wypalenia Zawodowego niezbędnym będzie wdrożenia innych oddziaływań terapeutycznych. Współistniejące dolegliwości psychosomatyczne, np. nadciśnienie tętnicze, colitis spastica czy otyłość trzewna będą wymagały podjęcia leczenia u specjalisty dietetyka klinicznego. Współistniejące psychogenne zespoły przeciążeniowo-bólowe będą wymagały podjęcia leczenia u specjalisty fizjoterapii.