Wzorce behawioralne otyłości i nadwagi.
Wzorce behawioralne otyłości i nadwagi to utrwalone nieprawidłowe schematy zachowań prowadzące do rozwoju nadwagi i otyłości. Są one silnie uwarunkowanymi psychologicznie, złożonymi, trwałymi i szkodliwymi nawykami. Jako że, są też często pacjenci są ich nieświadomi mogą one utrudniać mu skuteczne leczenie nadwagi i otyłości. Nieco upraszczając: możemy nawet nie wiedzieć dlaczego wciąż ponosimy porażki na polu walki o prawidłową wagę – kierują bowiem nami nasze antyzdrowotne nawyki.
Nawyki te mogą:
1. kształtować się pod wpływem wcześniejszych doświadczeń żywieniowych pacjenta, np.: wyniesionych z domu rodzinnego, zgodnych z schematami życiowymi środowisko społecznego w jakim pacjent przebywa lub nabytych w jakiś niesprzyjających okolicznościach życiowych (np. w związku z jakimiś wcześniejszymi przeciążeniami);
2. być implementowane intencjonalnie poprzez bodźce zewnętrzne np.: stale obecne reklamy niezdrowego jedzenia, wszechobecność restauracji fast-food, obfitość potraw gotowych o bardzo złych parametrach odżywczych (typu „zupki chińskie);
3. wynikać ze stylu życia pacjenta związanym z: przeciążeniem pracą (praca zmianowa i dyżurowa) lub innymi obowiązkami (i co za tym idzie niedoborem czasu poświęcanego dbanie o zdrowe żywienie), brakiem kompetencji kulinarnych (lub chęci do przygotowywania zdrowych posiłków);
4. być przejawem określonych stanów emocjonalnych (niepokoju, lęku, drażliwości, dysforii, smutku, pustki), sposobem na poradzenia sobie z tymi emocjami stają się różnie nieprawidłowe schematy zachowań: jedzenie emocjonalne, model kompulsywnego odchudzania / przejadania się, uzależnienia od określonych pokarmów;
Pamiętać należy, iż opisywane przez nas wzorce behawioralne otyłości są modelami funkcjonalnymi – jako takie nigdy nie występują w „czystej” postaci. Dookreślenie jednak jaki wzorzec behawioralny otyłości dominuje u pacjenta pozwala nam zbudowanie adekwatnego do potrzeb pacjenta indywidualnego planu terapeutycznego.
Wzorzec 1: wzorzec utrwalonych, nieprawidłowych nawyków żywieniowych
Wzorzec 2: wzorzec jedzenia jako regulatora emocji
Wzorzec 3: wzorzec chaotycznego stylu żywieniowego
Wzorzec 4: wzorzec dietocentryczności
Wzorce 1 i 2 są behawioralnymi modelami wyjściowymi: zazwyczaj w pierwszym okresie choroby jeden z nich wyraźnie dominuje w obrazie klinicznym. Stosunkowo często też któryś z nich pozostaje dominującym wzorcem przez cały okres trwania choroby.
Wzorce 3 i 4 są zazwyczaj wtórnymi wzorcami behawioralnymi otyłości: zazwyczaj rozwijają się na bazie wzorców 1 i 2 będąc następstwem współwystąpienia innych niekorzystnych czynników psychologicznych i środowiskowych.
Wzorzec utrwalonych, nieprawidłowych nawyków żywieniowych
Wzorzec behawioralny otyłości utrwalonych nieprawidłowych nawyków żywieniowych jest najczęściej diagnozowaną przyczyną powstawania tej choroby.
W tym modelu pacjent najczęściej nabywa nieprawidłowe, antyzdrowotne nawyki żywieniowe zwiększające ryzyko wystąpienia nadwagi i otyłości poprzez uczenie się takowych zachowań w swoim pierwotnym środowisku rodzinnym. Możliwym jest jednak wyuczenia się złej diety na każdym etapie życia: czasami nowe środowisko towarzyskie lub zawodowe preferuje błędne zachowania żywieniowe, które są przyjmowane przez pacjenta (np. grupa koleżeńska w okresie adolescencji żywiąca się jedzeniem typu junk food i słodkimi napojami, czy pracując w modelu delegacyjnym lub dyżurowym uczymy się korzystania z lokali typu fast food).
W takowym schemacie grupa społeczna w jakiej przebywa pacjent ma określone, utrwalone nawyki żywieniowe (całościowe style dietetyczne lub izolowane zachowania żywieniowe), z którymi nieustannie styka się pacjent. Dominująca środowiskowo dieta może być bardzo atrakcyjna smakowo, ale jednocześnie niezbyt zdrowa (np. zbyt preferująca obfite posiłki, zawierająca zbyt wiele wysokotłuszczowych potraw, ceniąca słodycze).
Zmiana takowego nawyku może być w takowym wypadku o tyleż trudna, iż staje ona w konflikcie w głęboko przyswojonymi zwyczajami, wielopokoleniową tradycją, naciskami środowiskowymi czy też silnym przywiązaniem do pewnego typu diety.
Należy jednak pamiętać, iż wbrew uogólnionym przekonaniom modele żywienia w większości tradycyjnych społeczności były jednak znacznie mniej kaloryczne. To co jest opisywane obecnie jako tradycyjna kuchnia jest często jedynie swoistą „wariacją” na jej temat – znacznie bardziej bogatą kalorycznie. Taki model diety jest dziś intensywnie propagowany marketingowo – pamiętajmy, iż to właśnie wysokokaloryczne, bogate w tłuszcze i cukry potrawy są najistotniejszym elementem obecnie dominującej oferty handlowej i gastronomicznej.
W leczeniu otyłości przebiegającej z wzorcem behawioralnym utrwalonych nieprawidłowych nawyków żywieniowych kluczowe będę oddziaływania dietoterapeutyczne – stopniowa, systematyczna zmiana modelu żywieniowego, wyuczenie się nowych nawyków zakupowych i kulinarnych, rozległa edukacja dietetyczna i wreszcie wdrożenie nowych nawyków żywieniowych.
Oddziaływania psychologiczne mają tu znaczenia wspierające – staramy się wzmocnić motywację pacjentów oraz wyuczyć ich sposobów radzenia sobie z okresami zniecierpliwienia i rezygnacji pojawiającymi się czasami w okresie leczenia dietetycznego.
Wzorzec jedzenia jako regulatora emocji
Wzorzec behawioralny otyłości typu jedzenie jako regulatora emocji jest opisywany wtedy, gdy jedzeniu przypada rola regulatora niepożądanych stanów emocjonalnych.
Jedzenie jest w takowym modelu jest doświadczeniem pozwalającym na zmniejszenie (czasami wręcz całkowita redukcję) różnorakich stanów dysforycznych – rozdrażnienia, złości, lęku, smutku czy poczucia pustki. Jedząc pacjent wprowadza się w stan uspokojenia, wyciszenia, ukojenia czy wręcz błogości. Wytwarza się w nim swoiste przyzwyczajenie – gdy zaczyna się czuć źle (jest smutny, rozzłoszczony, napięty, niespokojny) się po ulubiony jedzeniowy uspokajacz. Stan taki nazywany objadaniem się emocjonalnym prawie zawsze prowadzić będzie do nadwagi, z czasem staje się jedną z kluczowych przyczyn otyłości.
Wzorzec behawioralny w którym jedzenie jest regulatorem emocji cechuje się silnym zindywidualizowaniem – czasami rolę „uspokajacza” pełni każdy rodzaj jedzenia, zazwyczaj jednak pacjenci mają swoje ulubione potrawy, których spożycie jest dla nich intensywnie przyjemne i kojące emocjonalnie. Najczęściej takową rolę pełnią słodycze (spożywane nierzadko prawie odruchowo, ale czasami w olbrzymich ilościach), nieco rzadziej słodzone napoje, słone przekąski oraz potrawy typu fast-food.
W skrajnych przypadkach model behawioralny, w których jedzenie staje się regulatorem emocji może przerodzić się zespół kliniczny opisywany jako szkodliwe, nałogowe jedzenie. Jego istotą jest psychiczne (chemiczne, biologicznie uwarunkowania nie są jeszcze jednoznacznie potwierdzone klinicznie) uzależnienie od konkretnych składników żywności wraz z postępującymi dysfunkcjami psychicznymi i osobowościowymi. W takiej sytuacji wdrażane jest postępowanie terapeutyczne zbliżone do leczenia innych uzależnień behawioralnych – skoncentrowane na intensywnych oddziaływaniach psychologicznych.
W leczeniu otyłości przebiegającej z wzorcem behawioralnym jedzenia jako regulatora emocji kluczowym będzie integracja oddziaływań dietoterapeutycznych i psychoterapeutycznych. Tylko jednoczasowe leczenie w obydwu tych obszarach daje szansę na trwałą zmianę modelu żywieniowego wraz z jednoczasową stabilizacją stanu emocjonalnego.
Wzorzec chaotycznego stylu żywieniowego
Wzorzec określany jako chaotyczny styl żywieniowy związany jest zazwyczaj z określonym sposobem funkcjonowania pacjenta w różnych obszarach życiowych. Często pojawia się u osób prowadzących mało uregulowany, przeciążający tryb życia nie będących w stanie wygospodarować czasu na przygotowywanie zdrowych, pełnowartościowych posiłków.
Wzorzec ten często koreluje z innymi trudnościami funkcjonalnymi – zaburzeniami rytmu domowego (np. skróceniem czasu snu, zespołem opóźnionej fazy snu), zbyt nasiloną lub nieadekwatną aktywnością zawodową (zbyt duża ilość godzin pracy, praca w modelu dyżurowym, pracoholizm, system pracy związany z koniecznością odbywania wielodniowych delegacji) lub też nadmierną intensywnością w obszarze innych aktywności (np. uzależnienie od Internetu lub gier wideo).
W wzorcu tym pacjent w ogóle nie kontroluje swojej diety – posiłki przyjmuje nieregularnie (często w tylko w godzinach wieczornych), zazwyczaj spożywa zbyt duże ilości wysokokalorycznych i wysoko przetworzonych produktów (często dania gotowe, przekąski, słodkie napoje), zbyt często korzysta oferty gastronomicznej typu fast-food.
W leczeniu otyłości wynikającej z wzorca behawioralnego określanego jako chaotyczny styl żywieniowy kluczowym jest wyuczenie się nowych nawyków żywieniowych: zarówno w obszarze kupowania jak i przygotowywania posiłków. Niezbędna jest wiec zarówno rozległa edukacja dietetyczna jak i psychologiczny trening zmiany nieprawidłowych nawyków behawioralnych. Leczenia takowe musi być całościowe i często wymaga od pacjenta zmiany również w innych obszarach życia – uporządkowania rytmu dnia, zrównoważenia aktywności zawodowej, silniejszej koncentracji na potrzebach zdrowia.
Wzorzec dietocentryczności
Wzorzec dietocentryczności jest następstwem sytuacji związanej z wcześniejszym doświadczeniem przez pacjenta szeregu powtarzających się, nieudanych prób poradzenia sobie z nadwagą lub otyłością. W takowym schemacie nadwaga / otyłość staje się kluczowym problemem życiowym pacjenta – próbom redukcji wagi podporządkowane jest tutaj istotna część aktywności życiowej. Również samopoczucie pacjenta jest integralnie związane z tym w jakim stopniu spełnione są jego oczekiwania co do osiągnięcia pożądanej wagi
Zazwyczaj wzorzec ten ujawnia się u osób, u których istotnym rysem osobowościowym jest silna potrzeba kontroli i panowania nad swoim życiem. Przejadanie się i będąca tego następstwem nadwaga (lub nieco rzadziej otyłość) wywołuje więc olbrzymią frustrację i lęk.
W efekcie tego pacjent podejmuje próby restrykcyjnych (często specyficznie skonstruowanych) diet aby przywrócić tak pożądaną kontrolę. Ponieważ diety te bywają nadmiernie intensywne i zazwyczaj ich wdrożenie wymaga olbrzymich wyrzeczeń (emocjonalnych, czasowych) ich utrzymanie staje się bardzo trudne. Następstwem tego może być nagłe znużenie, potem zaś porzucenie takowej diety z towarzyszącym temu poczuciem głębokiego rozczarowania (zarówno dietą jak sobą samym).
Potem zaś niejako w kontrze do dotychczasowych wyrzeczeń wejście w swoisty tryb antyzdrowotny – niedbanie o siebie, przejadanie się, ignorowanie zasad zdrowego żywienia. Cykl kończy poszukiwanie kolejnej „cudownej diety” i ponowne wdrożenie surowych zasad żywieniowych.
Ryzyko modelu dietocentrycznego otyłości związane jest po pierwsze z zwiększonym prawdopodobieństwem wprowadzenia źle zbilansowanych i potencjalnie szkodliwych diet. Po drugie może on prowadzić pacjenta do konstatacji, iż wszelkie diety są oszustwem i nie jest możliwym prowadzić zdrowy tryb życia i utrzymywać właściwą wagę ciała.
W skrajnej sytuacji model dietocentryczny może prowadzić do zaburzeń ortorektycznych czyli poważnego schorzenia psychicznego polegającego na obsesyjnej potrzebie jedzenia tylko zdrowych rzeczy (zdrowych w rozumieniu pacjenta oczywiście, często prezentowane jest przywiązania do „nowatorskich diet”). W spożycie czegokolwiek innego (niż to co w danym momencie uważane jest za zdrowe) wywojuje u pacjenta olbrzymi lęk i silne poczucie winy. Poświęca ona też mnóstwo czasu na nieustanne sprawdzanie kupowanych produktów żywieniowych pod kątem analizy ich potencjalnej szkodliwości, ostatecznie dieta pacjenta zaczyna ograniczać się do kilku „bezpiecznych” produktów.
