Choroby psychosomatyczne, zgodnie z definicją WHO są opisywane w następujący sposób: są to schorzenia, w których przebiegu czynniki psychiczne odgrywają znaczącą rolę inicjując zarówno wystąpienie objawów chorobowych, powodując zaostrzenie przebiegu choroby, jak i powodując wzrost ryzyka powikłań.

 Psychosomatyczność na dwojaki wymiar – może jedynie zaburzać funkcjonowanie poszczególnych układów lub narządów, może jednak też być jednym z czynników etiologicznych zwiększających ryzyko organicznego uszkodzenia narządów.

 Ponadto należy pamiętać, iż psychosomatyczność może być jedyną przyczyną wystąpienia objawów, może być jednym z czynników ryzyka zachorowania i wreszcie może jedynie nasilać natężenie dolegliwości.

 Choroby psychosomatyczne tym samym możemy podzielić na trzy grupy – stricte psychogenne zaburzenia z somatyzacją, właściwe choroby psychosomatyczne oraz choroby somatyczne podatne na czynniki psychiczne.

 Czynnikiem różnicującym będzie relacja pomiędzy stopniem psychogenności a somatyczności danego schorzenia.

 Do pierwszej grupy zaliczamy zaburzenia psychogenne z objawową somatyzacją. W wypadku tych schorzeń kluczowymi etiologicznie są czynniki stricte psychiczne, emocjonalne – związane zarówno z określonymi predyspozycjami osobowościowymi chorego, jak i niekorzystnym wpływem ekspozycji na przewlekły dystres. Pomimo jednoznacznie cielesnych objawów czynnik organiczny, fizykalny w zasadzie nie ma znaczenia etiologicznego – jest to szczególnie mylące diagnostycznie a przez to frustrujące pacjentów.

 Schorzenia z tej grupy te są klasyfikowane jako zaburzenia występujące pod postacią somatyczną – należą do nich zaburzenia somatyzacyjne, nerwice wegetatywne (zwane też nerwicami układowymi lub narządowymi) i bóle psychogenne. Pod pewnymi warunkami do tej grupy zaliczyć też możemy zaburzenia konwersyjne: konwersyjne zaburzenia ruchu (niedowłady, porażenia, ataksje, akinezja, dyskinezy, drżenie itp.), konwersyjne zaburzenia czucia (przeczulica, brak czucia), konwersyjne zaburzenia wzroku i słuchu (ślepota histeryczna, głuchota histeryczna). Mniej oczywista wydaje się pozycja neurastenii, zaburzeń odżywiania czy zaburzeń dysocjacyjnych – nasilenie objawów somatycznych jest w tych schorzeniach znacznie mniej dostrzegalne.

 Dokładny opis zaburzeń pod postacią somatyczną znajduje się tutaj.

 Całościowy program leczenia zaburzeń pod postacią somatyczną znajduje się tutaj.

 Właściwe choroby psychosomatyczne należą do drugiej grupy – ich etiologia jest znacznie bardziej złożona, relacje pomiędzy czynniki genetycznymi, psychologicznymi (osobowościowymi, wzorcami nawykowymi) i środowiskowi (zarówno stricte biologicznymi patogenami jak czynnikami relacyjnymi i społecznymi) nie zawsze są łatwe do opisania i jednoznacznego zdefiniowania.

 Co możemy stwierdzić na pewno?

 Po pierwsze: w chorobach psychosomatycznych zawsze występuje jakiś poziom strukturalnej dysfunkcji układowej, inaczej niż w zaburzeniach wegetatywnych (czynnościowych, nerwicowych). Upraszczając możemy mówić o obserwowanych zmianach anatomopatologicznych i patofizjologicznych określonych narządów wewnętrznych, a nie tylko objawach czynnościowych.

 Po drugie: wśród czynników etiologicznych chorób psychosomatycznych zawsze pojawiają się też czysto biologiczne czynniki ryzyka – predyspozycje genetyczne, zakażenia drobnoustrojami, zła dieta, używki, uboczne działania leków.

 Po trzecie: czynniki psychologiczne, w różnych chorobach psychosomatycznych mają umiarkowanie duże, bardzo istotne lub wręcz kluczowe znaczenie etiologiczne. Mogą być one prowadzić do wystąpienia zachorowania, być jedną z przyczyn zaostrzenia się objawów, ale też i narzędziem leczniczym. Znaczenie mają zarówno określone predyspozycje osobowościowe, jak i dysfunkcjonalne wzorce nawykowe radzenia sobie z dystresem.

 Po czwarte: niekorzystny wpływ środowiska, narażenie na przewlekły stres, niewłaściwy, niehigieniczny tryb życia, błędne nawyki żywieniowe należą do kluczowych przyczyn chorób psychosomatycznych. Bez wahania możemy powiedzieć, że prawie wszystkie schorzenia psychosomatyczne zaliczyć możemy do chorób cywilizacyjnych.

 Reflektując wszystkie te założenia możemy się pokusić o próbę stworzenia listy chorób psychosomatycznych. Należą do nich:

• Samoistne nadciśnienie tętnicze: choroba o bardzo złożonej etiologii z istotną jednak komponentą psychosomatyczną, związaną zarówno z wcześniejszymi wzorcami behawioralnymi (typ zachowania A), jak i narażeniem na przewlekły dystres; nadciśnienie niesie z sobą wzmożone ryzyko wystąpienia innych, poważnych schorzeń, np. niewydolności serca, zawału serca, niewydolności nerek, udaru mózgu czy retinopatii nadciśnieniowej.
• Choroba wieńcowa serca: choroba o bardzo złożonej etiologii z istotną jednak komponentą psychosomatyczną, związaną zarówno z wcześniejszymi wzorcami behawioralnymi (typ zachowania A), jak i narażeniem na przewlekły dystres; silnie emocjonalnie uwarunkowane są zwłaszcza nagłe stany naczyniowe, np. zawał serca, którego wystąpienie często jest związane z narażeniem na znaczący stres psychiczny lub intensywne, średniookresowe przeciążenie emocjonalne.
• Otyłość trzewna: choroba metaboliczna o złożonej etiologii z kluczowym komponentą psychologiczną; znaczenie mają zarówno określone predyspozycje emocjonalne, dominujący wzorzec zachowania, doświadczanie dystresu, przeciążenie emocjonalne, jak i antyzdrowotne wzorce behawioralne: dieta, aktywność fizyczna, tryb życia; opisywany jest również bezpośredni wpływ dystresu na niekorzystne zmiany na procesy metaboliczne organizmu
• Spastyczne zapalenie jelit (colitis spastica), zespół jelita drażliwego: choroba o złożonej etiologii z wyraźną jednak dominacją czynników psychicznych jako przyczyny zachorowania; dostrzegalny wpływ niekorzystnych nawyków behawioralnych (diety, trybu spożywania posiłków, układu zajęć) na nasilenie się objawów choroby; istotne znaczenie przewlekle doświadczanego dystresu i towarzyszącego mu wyczerpania emocjonalnego jako przyczyny wystąpienia i nasilenia się objawów jelita drażliwego
• Choroby alergiczne, zwłaszcza atopowe zapalenie skóry i astma oskrzelowa: niegdyś wymieniane jako klasyczne choroby psychosomatyczne (oba należały do klasycznej siódemki psychosomatycznej Alexandra), dzisiaj zakładamy znacznie bardziej złożoną etiologię tych schorzeń, ale czynnik emocjonalny dalej jest uważany za znaczący (zarówno w kontekście określonych predyspozycji psychosomatycznych, jak i wpływu czynników dystresowych)
• Fibromialgia i inne zespoły przeciążeniowo-bólowe, w tym Zespół Przewlekłego Zmęczenia (CFI, nie neurasteniczny)

 Do trzeciej grupy należą te schorzenia somatyczne w przebiegu, których czynniki psychiczne mają znaczący wpływ przebieg procesu chorobowego. Wpływ ten jest wieloraki, uwzględnia się zarówno bezpośredni wpływ psychiki na funkcjonowanie różnych narządów, jak i pośrednie oddziaływania czynników emocjonalnych na stan zdrowia chorych.

 Możemy więc mówić o trzech poziomach interakcji psychika – ciało w tym wypadku:

• Po pierwsze stan emocjonalny chorych – ich psychika ma bezpośredni wpływ na funkcjonowanie szeregu układów somatycznych. Dziś wiemy już o korelacjach w pracy układów: nerwowego, odpornościowego, endokrynologicznego, pokarmowego czy krwionośnego. Nawet jeśli skala nasilenia wpływu czynników psychicznych nie pozwala nam nazwać jakiejś choroby schorzeniem psychosomatycznym to musimy uwzględnić to nie oznacza to, że są one bez znaczenia w etiologii tego schorzenia. Charakterystycznym jest rola czynników określanych autoagresywne w tych chorobach – jest to wyrazem intensywnych korelacji pomiędzy układem odpornościowym a układem nerwowym.
• Po drugie długoterminowo doświadczane przeciążenie i cierpienie związane z bycie przewlekle chorym prawie zawsze pogarsza samopoczucie psychiczne pacjentów. Stają się oni depresyjni, lękowi i apatyczni. Taki stan może powodować z kolei realne zaostrzenie objawów chorobowych (tak zwany mechanizm „błędnego koła”). Często jest to też przyczyną subiektywnie odczuwanej intensyfikacji objawów i towarzyszącego im cierpienia fizycznego (bez obiektywnego pogorszenia się somatycznego stanu klinicznego chorych). Przebieg choroby u osób z taką odpowiedzią emocjonalną jest zdecydowanie mniej korzystny, ilość powikłań i nawrotów jest większa a szanse na pełne wyleczenie tych chorych są zdecydowanie mniejsze.
• Po trzecie stan emocjonalny chorych wpływa na ich nastawienie psychiczne i ich gotowość na podjęcie adekwatnego leczenia. Determinuje to ich zgodę (realną, a nie tylko deklaratywną) na uczestniczenie w niezbędnych procedurach medycznych, stosowanie się do wymaganych zaleceń lekarskich (przyjmowanie leków, stosowanie diety, porzucenie używek, zmianę trybu życia), nie przerywanie terapii (przedwczesnego kończenia procesu leczniczego).

 Do chorób somatycznych ze znaczącą etiologicznie komponentą psychiczną zaliczamy:

• Choroby metaboliczne: cukrzyca (typu II), miażdżyca, złożony zespół metaboliczny
• Choroby endokrynologiczne: nadczynność tarczycy, choroba Hashimoto, choroba Gravesa-Basedowa, zespół Cushinga (nadczynność kory nadnerczy)
• Choroby reumatyczne (z autoagresji): reumatoidalne zapalenie stawów (gościec pierwotnie przewlekły), toczeń rumieniowy układowy, twardzina układowa, osteoporoza, zespół Sjogrena, polimialgia reumatyczna
• Choroby gastroenterologiczne: choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, wrzodziejące zapalenie jelita grubego (choroba Leśniowskiego-Crohna), choroba refluksowa, hemoroidy

 Osobny problem stanowią choroby onkologiczne – w wypadku wystąpienia nowotworów prawie zawsze czynnikiem kluczowym są predyspozycje genetyczne, pewne znaczenia mają czynniki biologiczne (inne choroby somatyczne, niektóre patogeny) oraz środowiskowe (przewlekła ekspozycja na określone toksyny np. nikotynę, alkohol, metale ciężkie). Rola czynników psychicznych (predyspozycji osobowościowych, stanów afektywnych) w etiologii nowotworów nie jest szczególnie mocno potwierdzona w badaniach naukowych. W naszej ocenie przypisywanie psychice pacjenta jakiegoś wpływu na zachorowanie na nowotwór jest swoistym okrucieństwem, dodatkowym czynnikiem stresu i cierpienia.

 Oczywiście nie sposób nie dostrzegać wpływu stanu psychicznego chorego na sam przebieg procesu leczenia schorzeń onkologicznych. W tym zakresie w pełni doceniamy znaczenia interwencji psychologicznych i psychiatrycznych będących istotą psychoonkologii. To w naszej ocenie niezwykle ważny aspekt terapii każdego pacjenta z chorobą nowotworową.