Psychosomatyka bada interakcje zachodzące pomiędzy sferą psychiczną a cielesną i ich wpływ na nasze zdrowie. Szuka ona odpowiedzi, w jaki sposób to, co przeżywamy, myślimy, czy też doświadczamy emocjonalnie, zmienia funkcjonowanie naszego organizmu.
Koncepcje stojące u podstaw teorii psychosomatycznej pozostają w zasadniczym sporze z wczesnonowożytnym modelem kartezjańskim. Zgodnie z jego założeniami ludzka psychika/umysł były całkowicie oddzielone od cielesności człowieka – każdy z tych aspektów funkcjonował oddzielnie, nie wpływając na siebie nawzajem. Kartezjańskim racjonalistom trudno byłoby przyznać, że coś tak trywialnego, jak trawienie czy oddychanie mogło wpływać na złożone funkcje umysłowe. W takim myśleniu ujawniała się też i druga strona medalu – nie uwzględnia ona wpływu naszych emocji, uczuć, myśli i doświadczeń społecznych na to, jak funkcjonuje nasz organizm.
Wbrew pozorom taki sposób reflektowania relacji pomiędzy psychiką a ciałem jest jakimś stopniu dalej obecny w naszym myśleniu – często trudno jest nam przyjąć, że dolegliwości somatyczne mogą mieć związek z naszymi przeżyciami. Wolimy szukać stricte biologicznych przyczyn doświadczanego cierpienia – być może dla części z nas jest czymś wstydliwym, że choroba może mieć źródła psychiczne czy być wynikiem dystresu.
Co ciekawe model kartezjański – obowiązujący przez okres przeszło 200 lat nowożytności pozostawał również konflikcie z rozumieniem natury człowieka prezentowanym przez starożytnych lekarzy: Hipokratesa i Galena. Obaj twórcy Zachodniej Medycyny wysunęli bowiem koncepcję dotyczącą realnej zależności, jaka występuje między psychicznym a somatycznym wymiarem człowieka i wpływem różnorakich czynników na stan zdrowia pacjenta. Można śmiało o nich powiedzieć, że byli pierwszymi psychosomatykami – niezwykle trafnie opisującymi mechanizmy powstawania chorób. Również praktycy innych, pozaeuropejskich tradycji medycznych (np. medycyny chińskiej czy ajuwerdy) zawsze podkreślali znacznie wzajemnych korelacji psychiki i ciała.
Model zdrowia/choroby skonstruowany przez starożytnych lekarzy nigdy nie został jednak całkowicie porzucony – był bowiem zbyt przydatny klinicznie. Zawsze rozumiano znaczenie różnorakich nastrojów, np. melancholii czy apatii, nie zaprzeczano temu, że emocje (tak zwane „humory”) silnie wpływają na stan zdrowia pacjenta. Kluczowe też było pojęcie stanu organizmu równowagi, czyli conatus, w jakimś sensie opisywane podobnie do współczesnej koncepcji homeostazy/allostazy. Brakowało jednak jakiejś spójnej, dobrze osadzonej klinicznie i weryfikowalnej naukowo teorii medycznej, która wyjaśniałaby, jak całościowo funkcjonuje organizm człowieka.
Nowoczesna psychosomatyka z jej zrozumieniem kluczowego znaczenia interakcji pomiędzy ciałem, psychiką i środowiskiem człowieka stała się taką właśnie spójną, zintegrowaną teorią. Na jej bazie rozwinęły się zarówno strategie złożonych oddziaływań medycznych (czyli medycyna psychosomatyczna), jak i też innych interwencji terapeutycznych: psychologicznych, dietetycznych czy fizjoterapeutycznych. Psychosomatyka jest bowiem najżywszym przykładem myślenia holistycznego w medycynie – rozumienia człowieka całościowo i leczenia go przy użyciu różnorakich metod.
Medycyna psychosomatyczna bada etiologię schorzeń psychosomatycznych, opisuje złożone mechanizmy korelacji psychosomatycznych i wreszcie szuka skutecznych metod leczenia tych chorób.
W medycynie psychosomatycznej wyróżnić możemy dwa kluczowe modele kliniczne – model swoistości etiologicznej chorób psychosomatycznych i model nieswoistości etiologicznej chorób psychosomatycznych.
Pierwszy model (swoistości), zakładający bezpośrednią korelację pomiędzy określonymi cechami osobowości a występowaniem konkretnych chorób psychosomatycznych wywodzi się z psychoanalizy. Czołowi psychoanalitycy – Zygmunt Freud, Sandor Ferenczi, Helena Deutsch, Carl Jung dostrzegali jednoznaczny wpływ nieuświadomionych konfliktów popędowych, niedojrzałych mechanizmów obronnych i deficytów procesów symbolizacyjnych na powstawanie i ujawnianie się określonych symptomów somatycznych.
Drugi model (nieswoistości), zakładający kluczowy wpływ czynników środowiskowych na ujawnienie się chorób psychosomatycznych wywodzi się z teorii homeostazy i stresu. Klasykiem teorii zakładającej nieswoistość etiologii chorób psychosomatycznych był twórca teorii stresu, Hans Selye. Według niego różne choroby są tak naprawdę polietiologiczne powstają na skutek zadziałania niespecyficznego stresora na narząd, którego wrażliwość jest nasilona z powodu działania czynników usposabiających. Decyduje więc stresor (jego siła, czas trwania, charakter) i pewna strice biologiczna, osobnicza predyspozycja konstytucjonalna.
Właściwym jednak twórcą spójnej teorii psychosomatyki był wybitny, amerykański psychiatra i psychoanalityk Franz Alexander. Określił on czynniki niezbędne do rozwinięcia się choroby psychosomatycznej. W jego rozumieniu to:
Określona konfiguracja psychodynamiczna (odnosząca się do mechanizmów obronnych i nieświadomej popędowości pacjenta) – czyli jednostkowa predyspozycja osobowościowa.
Określona sytuacja życiowa (dystres nagły lub przewlekły aktywizujący nieświadome mechanizmy dysfunkcjonalne pacjenta) – jednostkowa sytuacja dystresu.
Podatność danego narządu (odnosząca się do konstytucjonalnie uwarunkowanej podatności na jakąś chorobę somatyczną) – jednostkowa predyspozycja biologiczna, np. genetyczna.
Rozumienie etiologii chorób psychosomatycznych w koncepcji Franza Alexandra, rozwinięte i rozbudowane przez jego następczynię Helen Flanders Dunbar łączy oba kluczowe modele etiologiczne – model swoistości i nieswoistości. Zakłada ono konieczność korelacji wszystkich trzech czynników przyczynowych – aby doszło do zachorowania, musimy być w jakimś stopniu podatni biologicznie, mieć określone predyspozycje osobowościowe i zostać poddani dystresowi.
Oznacza to, że efektywne leczenie chorób psychosomatycznych musi uwzględniać każdy z tych aspektów etiologicznych.
Ważnym jest też starannie przeprowadzona diagnoza różnicowa – musimy wiedzieć a jakim stopniu prezentowane przez pacjenta objawy (np. biegunka) mają charakter czysto biologiczny (np. jako wyraz infekcji drobnoustrojami), mieszany (jak np. w chorobie Leśniowskiego-Crohna), głównie psychosomatyczny (jak np. w spastycznym zapaleniu jelit) czy tylko czynnościowy (jak w somatyzacji).
Więcej o podziale chorób psychosomatycznych i sposobach ich leczenia w kolejnym artykule.