Diagnoza prowadzona jest przez lekarza – specjalistę psychiatrę. Diagnoza ma charakter złożony i wielostopniowy – pozwala to na wybór najbardziej adekwatnej do potrzeb pacjenta metody leczenia jego dolegliwości.

DIAGNOZA OBJAWOWA

Objawy bazowe:

Objawy fizykalne przypominające zbliżone do syndromów różnorakich zaburzeń somatycznych w dwóch wariantach: 

• Wariant I: nie tworzące spójnego zespołu objawowego (w zaburzeniach somatyzacyjnych):
• Wariant II: tworzące spójny zespół objawowy (w nerwicach układowych, np. nerwicy serca).

Najczęstsze objawy somatyzacyjne:

• Z układu sercowo-naczyniowego: bóle w klatce piersiowej, szybkie bicie serca (częstoskurcz), napadowe kołatania serca, ucisk w klatce piersiowej, uderzenia krwi, pulsowanie krwi;
• Z układu oddechowego: uczucie zatykania, duszność, gula w krtani i tchawicy (tak zwany „globus histericus”), przyspieszony lub spłycony oddech, hiperwentylacja, uporczywy kaszel;
• Z układu pokarmowego: bóle brzucha, biegunki, zaparcia, wzdęcia, nudności, wymioty, pieczenie w gardle i przełyku, zgaga, suchość w ustach, ślinotok;
• Z układu nerwowego: bóle głowy, zawroty głowy, sztywność karku, zaburzenia widzenia, piski i szumy w uszach, drżenie rąk, parastezje, osłabienie siły mięśniowej;
• Z układu moczowo-płciowego: dysuria (bolesne oddawanie moczu), ciągłe parcie na mocz, częste oddawanie moczu, osłabienie lub brak erekcji, bolesność pochwy w trakcie stosunku, upławy;
• Z innych układów: poczucie mrowienia, cierpnięcia, swędzenia, czy pieczenia skóry i innych obszarów ciała, uczucie nadmiernego gorąca lub zimna, nadmierna potliwość, nadmierna (subiektywnie odczuwana) suchość skóry, zaczerwienie skóry;
• Czasami współistniejące objawy emocjonalne przed lub raczej w trakcie zachwiania samopoczucia: lęk, niepokój, czasami napady paniki, wzmożona drażliwość, nadmierne zmęczenie, pogorszenie jakości snu, pogorszenie koncentracji uwagi.

Dominujący stan emocjonalny:

Stałe napięcie emocjonalne, niepokój, chwiejność nastroju (raczej obniżony, lękowo podbarwiony nastrój), wzmożona drażliwość, poczucie stałego zagrożenia, strach przed śmiercią, koncentracja na stanie zdrowia, zawężenie zainteresowań, izolowanie się od otoczenia.

Kontekst sytuacyjny wystąpienia objawów:

• Przeciążenie środowiskowe: przewlekle doświadczany stres o znacznym bądź umiarkowanym nasileniu (dystres) związany z nadmiernymi obciążeniami w obszarze zawodowym lub rodzinnym, sytuacjami napięć relacyjnych lub konfliktów interpersonalnych, nagłych utrat, zachwiania poczucia bezpieczeństwa i stabilności życiowej;
• Współistniejące lub wcześniej doświadczone poważne problemy zdrowotne (przeżyte choroby somatyczne) jako czynnik uwrażliwiający pacjenta na różnorakie ryzyka zdrowotne;
• Jatropatogenizacja – wcześniejsza nadmiarowa, nieadekwatna reakcja na rzeczywiste problemy zdrowotne chorego. Zogniskowanie uwagi chorego na potencjalnych ryzykach zdrowotnych, nadmierne skupienie jego uwagi analizie stanu zdrowia.

DIAGNOZA ETIOLOGICZNA

 Diagnoza etiologiczna pod kątem ryzyka wystąpienia innych chorób: zarówno schorzeń somatycznych jak i zaburzeń emocjonalnych. Analiza objawowo-etiologiczna celem wykluczenia zaburzeń somatycznych mogących dawać obraz kliniczny zbliżony do tego, który prezentuje pacjent.

Uwaga!

 Zakładamy, że zgłaszający się do naszej Poradni pacjent jest zdiagnozowany internistycznie, wykluczone są choroby somatyczne (na które mogą wskazywać prezentowane przez niego objawy) i jest wysoce prawdopodobnym psychogenne tło jego schorzenia. Musimy jednak pamiętać, iż fakt wykluczenia tła stricte fizykalnego w danym momencie diagnozy klinicznej nie zwalania nas z stałej uważności.

Istnieje bowiem pewne prawdopodobieństwo współistnienia psychogennych objawów zaburzeń somatoformicznych (somatyzacji i nerwic wegetatywnych), psychogennych objawów zaburzeń psychosomatycznych (np. nadciśnienia z silną komponentą psychogenną, spastycznego zaplenia jelit) oraz niejako „czystych” fizykalnych objawów zaburzeń somatycznych.

Kluczowa wydaje się być należyta uważność i konieczność okresowej kontroli lekarskiej!

Analiza objawowo-etiologiczna celem wykluczenia zaburzeń psychicznych mogących przebiegać z zbliżonymi objawami, takich jak:

• zaburzenia lękowe: zbliżona etiologia (tło osobowościowe), podobny obraz kliniczny;
• neurastenia (zarówno zespół wzmożonej drażliwości jak i zespół przewlekłego zmęczenia);
• zaburzenia depresyjne i dystymia;
• nadużywanie środków psychoaktywnych (zwłaszcza zespoły abstynencyjne przebiegające z wyraźną somatyzacją);
• zaburzenia urojeniowe (urojenia hipochondryczne).

Diagnoza etiologiczna struktury psycho-fizycznej pacjenta:

Analiza osobowościowych czynników ryzyka wystąpienia zaburzeń somatyzacyjnych i nerwic układowych. Kliniczna diagnoza psychologiczna potencjalnie ryzykownego wzorca zachowania zwiększającego ryzyko somatyzacji objawowej:

• wzorzec zachowania zależny;
• wzorzec zachowania anankastyczny: nadmierna skrupulatność, nadmierna dokładność, nieumiejętność odpuszczania sobie nawet mało ważnych spraw;
• wzorzec zachowania typu A: stały wysoki poziom stresu, koncentracja na rywalizacji i karierze zawodowej, nieumiejętność odpoczynku, nadmierna presja czasu, prymat pracy nad dbałością o siebie.

Diagnoza etiologiczna szkodliwych czynników środowiskowych:

• Analiza otoczenia społecznego, zawodowego i środowiskowego pod kątem zwiększonego ryzyko wystąpienia zaburzeń somatyzacyjnych i nerwic układowych;
• Ocena poziomu dystresu (przewlekłego stresu) doświadczanego przez pacjenta w następujących obszarach:
• Przeciążenie w obszarze życia prywatnego / relacji społecznych w okresie ostatnich kilku miesięcy: problemy zdrowotne pacjenta lub członków rodziny, konflikt z partnerem, poważne problemy wychowawcze z dziećmi, narodziny dziecka, problemy finansowe (np. kredyty), poważne konflikty z otoczeniem (np. sąsiadami), dojazd do pracy w korkach;
• Przeciążenie w pracy zawodowej w okresie ostatnich kilku miesięcy: dystres zawodowy, złe relacje interpersonalne w pracy, nadmierny nacisk na osiągane wyniki (zwłaszcza w sprzedaży), częste zmiany zakresów obowiązków, zła komunikacja z przełożonymi, awans lub degradacja, brak urlopu (całkowity lub stałe skracanie urlopów).

DIAGNOZA WZORCA NAWYKOWEGO

• Analiza występowania nieadekwatnych wzorców nawykowych pod kątem zwiększonego ryzyko wystąpienia zaburzeń somatyzacyjnych i nerwic układowych;
• Ocena zachowań nawykowych związanych z radzeniem sobie z dystresem (przewlekłym stresem) i nadmiernym przeciążeniem: nawyk nadmiernej koncentracji na zadaniach (zwłaszcza zawodowych), nawyk przenoszenia zadań zawodowych do życia prywatnego (tzw. „branie pracy do domu”), brak nawyku odpoczywania i relaksu, brak nawyku fizycznej aktywności (jako ważnego czynnika odreagowania stresu), nawyk rozładowania napięcia przy pomocy środków psychoaktywnych (np. alkoholu);
• Ważne! Nawyk nadużywania leków i substancji paramedycznych celem poprawy (regulacji) samopoczucia fizycznego i psychicznego.

FARMAKOTERAPIA 

 Leczenie farmakologiczne jest prowadzone przez lekarza – specjalistę psychiatrę. Leczenie farmakologiczne nie jest bazową formą terapii zaburzeń somatyzacyjnych i nerwic układowych i może być prowadzone w następujących w sytuacjach:

• Znaczące nasilenie doświadczanych objawów somatyzacyjnych i współistniejącego z nimi lęku, niepokoju i napięcia emocjonalnego;
• Cel: doraźna poprawa samopoczucia pacjenta, zmniejszenie odczuwanego dyskomfortu, obniżenie ryzyka oddziaływań jatropatogennych (czyli niepotrzebnie wdrażanych medycznych procedur diagnostycznych i leczniczych, które mogą się okazać ostatecznie szkodliwe dla zdrowia pacjenta);
• Założenie terapeutyczne: ograniczony czas trwania farmakoterapii (tylko celem zmniejszenia dotkliwości odczuwanych przez pacjenta objawów); unikanie leków niosących za sobą ryzyko uzależnienia (czyli klasycznych leków uspokajających – benzodiazepin); rozważenia włączenia leków zmniejszających natężenie somatycznych korelatów dystresu (np. kołatania serca, potliwości).

Współistniejące inne zaburzenia psychogenne o znacznym nasileniu objawów dysfunkcji emocjonalnej (napady lęku, agorafobia, bezsenność, obniżony nastrój)

• Cel: stabilizacja samopoczucia długoterminowa, zmniejszenie odczuwanego cierpienia, obniżenie ryzyka utrwalenia się objawów;
• Założenia: czas trwania farmakoterapii aż do ustąpienia objawów współistniejących zaburzeń; jednoczasowe włączenie innych form leczenia, np. Krótkoterminowej Terapii Dystresu.

KRÓTKOTERMINOWA TERAPIA DYSTRESU

 Krótkoterminowa Terapia Dystresu jest ważną formą leczenia zaburzeń somatyzacyjnych i nerwic układowych. Celem Krótkoterminowej Dystresu jest wyuczenie adekwatnych sposób radzenia sobie zarówno z silnym, jak i przewlekłym stresem. W przebiegu programu terapeutycznego pacjent uczy się właściwie identyfikować sygnały z ciała i psychiki wskazujące na konieczność włączenia procedur antydystresowych. Uczymy też pacjentów jak identyfikować sytuacje (miejsca, zdarzenia, relacje) mogące być źródłem silnego / przewlekłego stresu i modelować ich poznawczą ocenę (a poprzez to zmniejszać ich niekorzystne, stresorodne oddziaływania).

Kluczowym elementem programu terapeutycznego KTD jest poznanie, doświadczenie i nauczenie się przez pacjenta efektywnych technik relaksacyjnych.

Techniki relaksacyjne są dostosowywane do indywidualnych potrzeb pacjenta oraz jego preferencji co do sposobów relaksacji (np. ilości dostępnego czasu, miejsca, gdzie może być prowadzona relaksacja). Techniki relaksacyjne wybierane są po określeniu, w jaki sposób organizm pacjenta reaguje na przeciążenie stresem – ważnym jest zbadanie czy dominuje mięśniowo-bólowa reakcja na stres, czy przeważają reakcje somatyzacyjne. Pozwala nam to na wybór ergotropicznych lub trofotropicznych metod czynnej relaksacji – zindywidualizowanie ich pod kątem dominujących objawów dystresu u pacjenta (np. ich umiejscowienia – napięcie odczuwane w mięśniach + złość, ucisk w klatce, zatykanie, duszność + wzmożony niepokój i lęk, ciężkość głowy, ból karku i głowy + stałe podenerwowanie i irytacja, inne konstelacje objawowe).

 Krótkoterminowa Terapia Dystresu pozwala pacjentowi poczuć się lepiej już podczas samych zajęć – redukując napięcie psycho-somatyczne zmniejsza natężenie objawów. Niezwykle ważnym elementem Krótkoterminowej Terapii Dystresu jest jej interaktywność – czynne zaangażowanie pacjenta w proces leczenia. Kluczowym celem KTD jest bowiem nie tylko uzyskania poprawy objawowej, ale i nauczenie naszych pacjentów umiejętności czynnej relaksacji.

Reframing poznawczy, wsparty efektywnie prowadzonymi odziaływaniami relaksacyjnymi, daje szansę na swoiste „uodpornienie” na czynniki stresorodne. Dzięki temu możemy łatwiej identyfikować źródła dystresu, nauczyć się ich unikać czy lepiej się przed nimi chronić, a wreszcie inaczej (mniej destrukcyjnie) ich doświadczać.

Reasumując – Krótkoterminowa Terapia Dystresu jest metodą dedykowaną do leczenia i zapobiegania dystresowi i jego niekorzystnym następstwom – metodą bazową leczenia Zespołu Wzmożonej Drażliwości.

TERAPIA ZMIANY ANTYZDROWOTNYCH NAWYKÓW / CZYNNA PROFILAKTYKA

 Terapia Zmiany Antyzdrowotnych Nawyków jest metodą wspierającą w procesie leczenia zaburzeń somatyzacyjnych i nerwic układowych. Jest ona wdrażana w sytuacjach, w których wystąpienie objawów somatoformicznych związane jest głównie z nieprawidłowymi wzorcami nawykowymi pacjenta: w sytuacji, gdy przeciążenie pacjenta wynika bardziej z jego wzorców nawykowych niż czynników środowiskowych (np. przeciw-zdrowotne wzorce aktywności, pracoholiczny wzorzec zachowania).

Terapia Zmiany Antyzdrowotnych Nawyków pozwala na modyfikację nieadekwatnych, szkodliwych wzorców zachowania pacjenta. W procesie leczenia aktywne oddziaływania psychologiczne terapeuty skoncentrowane są na przemodelowaniu antyzdrowotnych schematów poznawczych i behawioralnych pacjenta. Terapia ma charakter interakcyjny – oczekiwane jest czynne zaangażowanie pacjenta w proces zmiany i jego gotowość do realizacji zadań terapeutycznych.

Terapia Zmiany Antyzdrowotnych Nawyków ma charakter czynnej profilaktyki dystresu i związanych z nim zaburzeń somatyzacyjnych i nerwic układowych.

PROZDROWOTNE ODDZIAŁYWANIA BEHAWIORALNE / OBNIŻENIE POZIOMU OBCIĄŻENIA DYSTRESEM 

 Zaburzenia somatyzacyjne i nerwice układowe należą do zespołów psychogennych często związanych z nadmiernym przeciążeniem dystresem. Pierwszym etapem leczenia musi być więc zmniejszenia skali obciążenia stresem.

Kluczowe są dwa obszary oddziaływań:

• Zmniejszenie obciążeń zawodowych poprzez sformułowanie wniosków i zaleceń do medycyny pracy lub działu kadr o konieczności: zmiany stanowiska pracy, modyfikacji systemu pracy, zmianie wzorca komunikacji interpersonalnej, zmniejszeniu poziomu narażenia na czynniki szkodliwe (np. hałas);
• Czasowe wycofanie pacjenta z aktywności zawodowej poprzez: urlop zdrowotny (tylko niektóre grupy zawodowe), stwierdzenie czasowej niezdolności do pracy (skierowanie na zasiłek chorobowy, rehabilitacyjny, leczenie w ramach oddziaływań prewencyjnych).